लस आहे पण सालस आहे का?

लस आहे, पण सालस आहे का? 

डॉ. शंतनू अभ्यंकर, वाई.

कोणतीही लस म्हणा, औषध म्हणा, सालस असावं अशी आपली सार्थ अपेक्षा असते. त्यांनी त्याचं काम करावं, काम झालं की बाजूला व्हावं. कुणाच्या अध्यात न मध्यात. विशेषतः लस तर सालस असणं अगदी अगत्याचं. कारण लस ही मुळात निरोगी लोकांनी घेण्यासाठी आहे. 

अठरा वर्षावरच्या जनतेला कोव्हिडची लस आता उपलब्ध आहे. ही कितपत सालस आहे याचा अभ्यास सुरू आहे. त्यामुळे  ‘लसीचा गरोदरपणात पुरेसा अभ्यास झालेला नाही’, सबब ती गरोदर स्त्रियांना आणि स्तनदा मातांना ‘देऊ नये’, असं  भारत सरकारचे अधिकृत उत्तर आहे. हे खरंच आहे. लशीच्या जन्मालाच जिथे ९ महिने व्हायचेत, तिथे नरजन्मावरचा तिचा असर  अभ्यासणार कुठून?  

पण या क्षेत्रात काम करणारे जगभरचे तज्ञ, भारतातील स्त्रीआरोग्य व प्रसुतीशास्त्र तज्ञांची संघटना,  अशीच जागतिक शिखर संघटना ‘फिगो’, डब्ल्यूएचओ, इत्यादी  सरकारच्या मताशी सहमत नाहीत. जगभरच्या तज्ञ संघटनांचं गर्भिणींना लस दया असंच सांगणं सांगणे आहे. पाळीच्या वेळेला ही लस घेतली तरी चालते. वंध्यत्वासाठी उपचार चालू असतील तरीही लस घेतलेली चालेल.  लस घेण्यापूर्वी आवर्जून प्रेग्नेंसी टेस्ट करण्याची आवश्यकता नाही आणि चुकून लस घेतली गेलीच तरी तेवढ्यासाठी गर्भपात करण्याची आवश्यकता नाही. थोडक्यात संभाव्य तोट्यांपेक्षा फायदे अधिक संभवतात सबब  ही लस गरोदर महिलांना (चौथ्या महिन्यानंतर) आणि स्तनदा मातांना उपलब्ध व्हावी अशी साऱ्यांची आग्रहाची शिफारस आहे.

मुळात लसीला मान्यताच मुळी, ‘असाधारण आणि टोकाची परिस्थिती’ लक्षात घेऊन ‘प्रायोगिक तत्वावर’ देण्यात आलेली आहे. लस निघून, गरोदर महिलांना टोचून, त्यांना मुलं होऊन, ती नाकी डोळी नीटस निपजतात की नाही हे पाहायला, किमान नऊ महिने वाट पाहायला हवी आणि पुढे ती नीट वाढतात की नाही हे पाहायला, तितकीच वर्ष वाट पहायला हवी. पण तरीदेखील अशी शिफारस करण्यामागे काही कारणे आहेत. जगात विविध प्रकारे काम करणाऱ्या विविध लसी उपलब्ध आहेत. यातल्या गरोदरपणात कोणत्या चालतात, कोणत्या नाही, हे ज्ञात आहे. यावरून उपलब्ध लसींच्या सुरक्षिततेचा हा अंदाज बांधला आहे.   

आपल्याकडे दोन प्रकारच्या लसी उपलब्ध आहेत. त्यांच्या दोन कार्यपद्धती आहेत. निष्प्राण निष्प्रभ विषाणू वापरलेली  अशी कॉव्हाक्सीन आणि कोव्हिड चे प्रतिजन अन्य निरूपद्रवी व्हायरसच्या मदतीने आपल्या प्रतिकारशक्ती पुढे पेश करणारी, अशी कोव्हीशिल्ड (आणि स्फुटनिक सुद्धा). अशाच कार्यपद्धतीवर बेतलेल्या इतर लसींचा  अनुभव अगदी उत्तम आहे. कोव्हिडच्या या दोन्ही  प्रकारच्या लसींमध्ये सक्षम, कार्यरत, विषाणू नसल्यामुळे लसीमुळेच  कुणाला कोव्हिड  होण्याची शक्यता नाही. वारेतून, दुधातून तो बाळालाही होण्याची शक्यता नाही.  त्यामुळे सुरक्षिततेची संभाव्यता बरीच आहे.  उलट अशी लस आईला दिल्यास तिला   तर कोव्हिडपासून संरक्षण मिळेलच  पण आईच्या प्रतिपिंडांचा अंश वारेवाटे आणि दुधावाटे बाळापर्यंत पोहोचून बाळालाही संरक्षण मिळू शकते.  

गरोदर स्त्रिया नाजूक अवस्थेमध्ये असतात आणि कुठल्याही आजाराचा त्यांना एरवीपेक्षा जास्त त्रास होतो. पहिल्या लाटेतला कोव्हिड विषाणू जरा स्त्रीदाक्षिण्य दाखवत होता. मात्र त्याचा  सध्याचा अवतार गरोदर स्त्रियांना आणि अर्भकांनाही दयामाया दाखवत नाही.   त्यामुळे त्यांना लवकरात लवकर संरक्षण मिळणे  आवश्यक आहे.  लसीमुळे आजाराची तीव्रता निश्चितपणे कमी होते. त्याचबरोबर दीर्घकालीन दुष्परिणामही आपोआपच टाळले जातात. लस-डसलेली प्रत्येक व्यक्ती ही इतर अनेकांना आजारापासून वाचवत असते.  कारण आता या व्यक्तीपासून आजार  पसरू शकत नाही. सर्वाधिक लसीकरण झालेल्या देशांमध्ये कोव्हीड सर्वात आधी ओसरला हे लक्षात घ्यायला हवा. समाजात जितक्या अधिक व्यक्तींमध्ये विषाणूविरुद्ध प्रतिकारशक्ती निर्माण होईल, तितकं चांगलं मग ती लसीमुळे असो वा आजारामुळे. 

लसीनंतर किरकोळ तक्रारी उद्भवतात. अशा तक्रारी लस अपेक्षित काम करत असल्याचा पुरावा आहे.  गंभीर तक्रारी अत्यंत अपवादात्मक आहेत असं आढळून आले आहे. भारतीय वैद्यक संशोधन संस्थने  प्रसिद्ध केलेल्या आकडेवारीनुसार भारतात 100 दश लक्ष लसींमागे मध्ये फक्त 617 लोकांत  गंभीर दुष्परिणाम आढळले. अर्थातच यात गरोदर स्त्रिया नाहीत. लस घेतल्यामुळे गरोदर स्त्रियांना काही विशेष त्रास होईल का,  हा प्रश्न अनुत्तरीत आहे. 

आणि ह्या प्रश्नाचं उत्तर तातडीने शोधण्याची गरज आहे. भारतासारख्या प्रचंड देशात होणारे लसीकरण ही खरेतर अशा अभ्यासाची मोठीच संधी आहे. लसीकरणा दरम्यान कधी चुकून, कधी दिवस असल्याचं लपवल्यामुळे, कधी लक्षातच न आल्यामुळे,  निदानच उशिरा झाल्यामुळे, कधी अवांछित गर्भधारणा झाल्यामुळे; लस आणि गर्भधारणा असा समसमा संयोग जुळून येऊ शकतो. नव्हे देशभरात जुळून येणारच.  अशा स्त्रियांत गर्भपात, अकाल प्रसूती, कुपोषित गर्भ,   सव्यंग गर्भ; असं काही घडतय का? आणि जे घडतंय  आहे ते नेहमी पेक्षा जास्त, संख्याशास्त्रीय दृष्ट्या  लक्षणीय प्रमाणात घडतय का, याचा शोध घेण्याची ही नामी संधी आहे. एरवीही अनेक औषधांच्या चाचण्या गरोदरपणी किंवा बाळांवर केल्या जाऊ शकत नाहीत. त्यात अनेक नैतिक प्रश्न गुंतलेले असतात. मग अशाच अपघाताने वापर झालेल्या केसेसचा अभ्यास हळूहळू साचत जातो आणि त्यातून काही निष्कर्ष काढले जातात.  

आज आपल्याकडे लसीकरणाचे दुष्परिणाम नोंदवण्याची सोय आहे. सरकारी आहे तसेच औषध कंपन्यांनीही करून दिलेली आहे. पण इथे मामला वेगळा आहे. यासाठी गर्भधारणा आणि लसीकरण असा योग जुळून आलेल्या स्त्रियांची माहिती, राष्ट्रीय स्तरावर गोळा करण्यासाठी, एखादी राष्ट्रीय नोंदणी व्यवस्था (Registry) असायला हवी. यावर डॉक्टरनी नियमित आणि संपूर्ण माहिती भरायला हवी. नऊ महिने आणि पुढे ठरेल त्या प्रोटोकोलप्रमाणे, अनेक वर्ष भरायला हवी.  ह्या नोंदींचा फॉलोअप, ठेवणे विश्लेषण करणे, वगैरे यथाकाल व्हायला हवं. मोठं किचकट, कटकटीचं, वेळखाऊ आणि कंटाळवाणे काम आहे हे. पण आवश्यक आहे.  अशी नोंदणी व्यवस्था देश पातळीवर उभारली तर उत्तमच पण राज्य पातळीवरही हे करणे शक्य आहे. शिवाय सरकारही करून दाखवणारं आहे! डॉक्टरांच्या संघटनांनाही हे शक्य आहे. 

पण कोणतीही गोष्ट सरकारी खात्याला कळवायची म्हटलं की डॉक्टरांच्या पोटात गोळा येतो. कारण असं काही आपण कळवलं तर; लस दिलीच का?, आधी कळलं नाही का? आता काही झालं तर जबाबदार कोण?  त्या बाईनी नुकसान भरपाई मागितली तर कोण देणार? असे अनेक प्रश्न सरकारी डोक्यात येणार असा पूर्वानुभव. 

आणि कोणतीही माहिती विचारायची तर  सरकारी पोटातही गोळा येतो. छोटासाच येतो, पण येतो. माहितीच्या गोपनीयतेच काय? आता त्या स्त्रीमुक्तीवाल्या काय म्हणतील? मानवी हक्कवाले आयोगाकडे गेले तर? असे अनेक प्रश्न त्यांनाही भेडसावत असतात. पण मुळात कोणाला दोष द्यायला, बळीचा बकरा बनवायला ही नोदणी व्यवस्था नाही, तर लसीकरणादरम्यान आपोआप घडणाऱ्या प्रयोगाचे निष्कर्ष काढणे, त्यातून मार्गदर्शन प्राप्त करणे हा हेतू आहे, हे स्वच्छपणे पुढे आलं पाहिजे. 

अशाच नोंदणी व्यवस्थेचा वापर करून अमेरिकनांनी लस सालस असल्याचा निर्वाळा दोन संशोधनपत्रिकांतून  दिला आहे. (NEJM २१.४.२१ आणि AJOG १०.३.२१) असल्या देशांचा निषेध करावा तेवढा थोडाच. म्हणजे इथे अहोरात्र कष्ट करायचे भारतीय पुरुषांनी, बाळंतपणाच्या खस्ता खायच्या भारतीय बायकांनी, जगात सगळ्यात जास्त मुलं होणार आम्हाला आणि अभ्यासात मात्र हे पुढे! बहुत ना इंन्साफी है ये!! सरकार आणि संशोधकहो अशी व्यवस्था तत्काळ उभारा. आपली लस सालस आहे का ते तपासा. नाहीतर हा सल सारखा टोचत राहील. 

   

पूर्वप्रसिद्धी 

म. टा. 

६.५.२०२१

छातीत गाठ येता ..

 

छातीत गाठ येता..

डॉ. शंतनु अभ्यंकर

 

छातीत म्हणजे स्तनात गाठ आढळली की कॅन्सरची कुशंका येते. अशी शंका घेणं योग्यच.   कॅन्सर म्हणजे साक्षात मरणं असं नाहीये. सगळ्याच कॅन्सरनी काही मरण येत नाही. काही संथ कॅन्सर असतात. ते आपले शरीरात वर्षानुवर्ष वस्तीला असतात. माणूस मरतो तो काही वेगळ्याच  कारणांनी. त्याच्या बरोबरच तो कॅन्सरही बापुडा सरणावर जळतो.  काही कॅन्सर बरे करता  येतात. लवकर निदान आणि योग्य उपचार मात्र मस्ट आहेत.

ब्रेस्ट कॅन्सर हा असाच एक. ‘लवकर तपासे, लवकर उपचारे; त्यास आयु आरोग्य लाभे’ गटातील कॅन्सर आहे. स्तन हा अवयव फक्त स्त्रियांत असतो असं आपल्याला वाटतं. पण पुरुषही ‘स-स्तन’ प्राणीच आहेत आणि त्यांच्या खुरट्या स्तनांतही  क्वचित का होईन पण कॅन्सर होतो.

जनुकांत BRCA 1,  BRCA 2  ह्या जीनमध्ये उत्परिवर्तन (Mutation) असेल तर ह्या कॅन्सरची (आणि बीजग्रंथींच्या कॅन्सरची) शक्यता  वाढते. हे उत्परिवर्तन तपासता  येतं. ह्या टेस्ट मध्ये, ब्रेस्ट कॅन्सरची अतीव शक्यता दिसताच, अंजेलीना  ज्योली ह्या प्रख्यात गौरांगनेने, चक्क दोन्ही स्तनच काढून घेतले!! घरांत कुणाला ब्रेस्ट कॅन्सर असेल तर त्या घरच्या स्त्रियांनी (आणि खरंतर पुरुषांनी सुद्धा)  ही तपासणी करावी असं म्हणतात. पण ही तपासणी म्हणजे हात दाखवून अवलक्षण! ही  केली तर कॅन्सरची  शक्यता कळते. कळते, पण त्यांनी फार फरक पडतो असं नाही. कारण कॅन्सर होऊच नये असं औषध नाहीये. निव्वळ भीतीपोटी स्तनोच्चाटन अव्यवहार्य आहे.  तेंव्हा ‘लवकर तपासे, लवकर उपचारे; त्यास आयु आरोग्य लाभे’ हाच मंत्र यांनीही जपायचा आहे. लवकर निदान व्हावं म्हणून  इतर चार बायका जे करतात तेच ह्यांनीही करायचं आहे.  ते म्हणजे काय ते आता बघूया.

लवकर निदानासाठी सगळ्या स्त्रियांनी अधून मधून आपली आपण स्तनाची चाचपून  तपासणी करत रहाणे गरजेचे आहे. हे म्हणजे बेस्टच झालं. मुख्य म्हणजे फुकटात झालं. डॉक्टर, त्यांची फी, तपासण्या, त्यांचा खर्च;  वगैरे कटाप.  किंवा मॅमोग्राफी मार्फतही तपासणी करता  येते. ही अधिक नेमकी. नियमित तपासणीचा भाग म्हणून किंवा हाताला गाठ लागते म्हणून ही तपासणी केली जाते.

   असं केलं म्हणजे लहानपणीच कॅन्सरची मानगुट धरता  येईल. तो इकडे तिकडे पसरायच्या  आत काढून टाकता येईल.  रोगमुक्ती शक्य होईल.

स्तनात किंवा काखेत हाताला गाठ लागली, किंवा बोंडशी आत ओढलेली, स्तनाची त्वचा सुजलेली, सुरकुतलेली अशी काही वेगळी दिसायला  लागली, की ह्याचे कारण कॅन्सर तर नाही ना, हे शोधणे ओघानेच आले.  

पहिली पायरी सोनोग्राफी आणि मॅमोग्राफी क्वचित एम् आर आय.  

मॅमोग्राफी म्हणजे स्तनाचा नाजुक  एक्सरे.  नाजुक अशासाठी, की यासाठी क्ष किरणांचा  अत्यल्प मारा केला  जातो. यासाठी स्तन चेपून  धरले जातात आणि एक्सरे निघतो. त्रिमीती क्ष-चित्रही (3D tomosynthesis) शक्य झाले आहे आणि यामुळे तपासणीत अधिक नेमकेपणा आला आहे.   लवकरच ह्या चित्राचा  अन्वयार्थ लावायला कृत्रिम बुद्धिमत्तावाली मशीन वापरली जातील आणि मानवी बुद्धी-सत्ता संपुष्टात येईल! 

 

स्तनाची सोनोग्राफी

इथे  ध्वनीलहरींच्या मदतीनी स्तनाकडे पहिले जाते. जी गाठ लागते आहे ती घन आहे का द्रव युक्त आहे हे इथे झटकयास कळते. पूर्वी हे निदान स्पर्शाने करावे लागायचे. गाठ किती लिबलिबीत आहे, किती घट्ट आहे वगैरे ठोकताळे वापरले जायचे. सारे ठोकताळेच असल्याने बरेचदा चुकायचे. वैद्यकीय ‘प्रतिमासृष्टी’च्या (Medical Imaging Sciences) नव्या नव्या  उन्मेषांनी पेशंटचे जगणे आणि पेशंटला जगवणे दोन्ही कितीतरी सोपं केलं आहे. 

 

गाठीचा नमूना

गाठीचा नमूना घेऊन तपासणे ही पुढील चाचणी. जागेवर भूल देऊन, गाठीचा  सुईच्या अग्राएवढा तुकडा, सुईच्या अग्रानेच काढला जातो; किंवा सुईच्या पोकळीत आलेला तुकडा तपासला जातो.  (FNAC / TRUCUT BIOPSY).    ह्या शितावरून भाताची परीक्षा केली जाते.

 

एकदा कॅन्सर आहे हे ठरले की त्याचा  प्रकार, प्रसार आणि विखार तपासला जातो. उपचार ह्या तीन बाबींवर ठरतात.

 

प्रकार  

ह्यात प्रकार आणि उपप्रकार अनेक आहेत पण उपचाराची तत्व  साधारण सारखीच आहेत.

सिए इन सिटू :-  म्हणजे अजूनही स्वस्थानी असलेला, स्थानबद्ध असलेला, कॅन्सर.

डक्टल कारसिनोमा :- हा दुग्ध वाहिन्यांतील कॅन्सर. हा तसा साधासुधा. त्यातल्यात्यात शहाण्या मुलासारखा.  पसरतो पण उशिरा. फार ऐसपैस नाही पसरत  आणि जरा आस्ते कदम पसरतो. लहान असेल तर गाठ काढून,  शेक देऊन (रेडियोथेरपी) बरा होतो. फार मोठ्ठे ऑपरेशन लागत नाही.  पेशंटच्या भाषेत फार  ‘चिरफाड’ करावी लागत नाही.

पण मोठी गाठ असेल तर स्तन पूर्णतः काढावा लागतो. पुढे पसरला तर नाही ना, हे पहाण्यासाठी काखेतील लिंफ नोड तपासवा  लागतो (सेंटीनल बायोप्सी). 

या कॅन्सरमधील काही भिडू इस्ट्रोजेनच्या जिवावर तगून असतात. ह्या साठीही तपासणी केली जाते. (Receptor study) आणि रिपोर्टनुसार इस्ट्रोजेन विरोधी औषध देऊन पुर्नउद्भव टाळण्याचा कसोशीने प्रयत्न करता येतो. हर२  (HER2) तपासणी करुन ट्रास्टूझुमॅब (Herceptin) गटातील औषधे उपयुक्त ठरतील का हे ठरवले जाते.

इन्व्हेसिव्ह कॅन्सर :- म्हणजे पसरलेला आजार.

विखार

कॅन्सरचा ‘विखार’ही (Grade) तपासला जातो. १ म्हणजे धीम्या गतीनी पसरणारे, २ म्हणजे मध्यम आणि ३ म्हणजे जलद  अशी गटवारी आहे.

 प्रसार

अर्थातच कोणत्याही कॅन्सरसाठी हा कळीचा मुद्दा ठरतो. स्थानबद्ध आहे, स्तन-बद्ध आहे का स्तनबाह्य  स्वैर प्रसार आहे, हे समजण्यासाठी विविध तपासण्या (CT, PET, BONE SCAN) केल्या जातात. 

पसरताना बहुतेकदा, सुरवातीला,   काखेतल्या लसीका ग्रंथीत कॅन्सरच्या पेशी अडकतात आणि या ग्रंथी फुगतात. तिथे कॅन्सर आहे का हे पहायला प्रत्यक्ष तपासणीच करावी लागते. प्रतिमा,  सूचिका आणि ग्रंथी काढून तपासणे, इथेही  कामी येतात.   हा उंबरा.  इथवर कॅन्सर पोहोचला आहे वा  नाही यावर पुढील बरेच निर्णय ठरतात. इथे कॅन्सर आढळला तर तो हा उंबरा  ओलांडून स्वैर संचार करत असण्याची शक्यता अधिक. अशा स्वैराचारी कॅन्सरशी लढायचं तर निव्वळ स्तनाचे ऑपरेशन करुन भागत नाही.  शरीरात इतरत्र पसरलेल्या पेशींचा नायनाट व्हावा म्हणून औषधे (केमोथेरेपी) द्यावी लागतात.

प्रसाराची व्याप्ती (Stage) TNM  (Tumor, Node, Metastasis) अशा सांकेतिक भाषेत नोंदली जाते. ट्यूमर म्हणजे गाठ केवढी आहे,  नोड म्हणजे लसीका ग्रंथी कितपत तडाख्यात सापडल्या आहेत आणि मेटास्टासिस म्हणजे प्रसार किती दूरवर झाला आहे. १,२,३,४ अशा याच्याही पायऱ्या आहेत.  अर्थातच प्रसार जितका व्यापक तितके भविष्य जाचक. पहिली पायरी म्हणजे जेमतेम २ सेंमीची गाठ आणि कॅन्सर मुक्त लसीका ग्रंथी. दुसरी पायरी म्हणजे पाच सेंमीपर्यंत  गाठ आणि काखेत  कॅन्सर युक्त लसीका ग्रंथी. यापुढची पायरी म्हणजे याहून मोठी गाठ आणि काखेच्या  आसपास इतर लसीका ग्रंथीतही  प्रसार. चौथ्या अवस्थेत कॅन्सर फुफ्फुसे, यकृत, हाडे असा दूर दूर पसरलेला असतो.

उपचार

स्थानबद्ध आणि फार न पसरलेला कॅन्सर असेल तर तर स्तन उच्चाटन  (स्तन काढून टाकणे) आणि स्तन-जतन अशा प्रकारच्या शस्त्रक्रिया केल्या जातात. स्तन-जतन जमले नाही तर स्तन पुनर्घटन (Breast Reconstruction)  जमवता येते. त्या उंबऱ्यावरच्या लसीका ग्रंथीही काढून तपासल्या जातात. (Sentinel Lymph Node Biopsy) पुढे शिल्लक  चुकार पेशी नष्ट करायला  शेक दिला  जातो, केमो थेरपी दिली जाते किंवा संप्रेरक-सदृष औषधे दिली जातात. निवड ही इतर  अनेक घटकांवर ठरते.   

अर्थातच कॅन्सरचा प्रकोप जितका जास्त तितके उपचार आणि सुटका कठीण. आता  कॅन्सर पुन्हा डोके वर काढेल का नाही याचा काही निर्देशांक काढता  येतो. २१ निरनिराळे घटक मोजून (21 gene test Oncotype DX / MAMMAPRINT) ही कुंडली मांडली जाते.  

 

इथे जे लिहिले आहे ते नुसतेच थोडे फार नसून, फार थोडे आहे याच जाणीव मला आहे आपणही बाळगावी ही नम्र विनंती. कॅन्सरबद्दल खूपच काही सांगण्यासारखं आहे. मी इथे  कितीही माहिती लिहिली तरी ती कमीच. कर्कविद्या ही तर वेगळी शाखाच आहे वैद्यकीची. त्यातही आता फक्त ब्रेस्ट कॅन्सरवर उपचार करणारे  तज्ञ आहेत! म्हणजे मनुष्य पीडेच्या ह्या एवढ्याशा कोपऱ्यातही किती बारकावे असतील बघा.  शिवाय इथे वाचलेले सगळेच्या सगळे,  जसेच्या तसे स्वतःला  किंवा परिचित पेशंटला लागू पडेल असे नाहीच. शेवटी त्या त्या पेशंटचे उपचार त्या त्या डॉक्टरनेच करायचे आहेत.

ह्या लेखातून शिकण्यासारखी एकच गोष्ट. स्वतःची स्वतः स्तन तपासणी कशी करायची हे समजावून घेणे आणि तसे खरोखरच करणे.

 

स्तनांची तपासणी

स्वतःची स्वतः तपासणी करायची सवय लावून घ्यायला हवी. आपले स्तन हे नेमके हाताला जाणवतात तरी कसे याचा परिचय असायला  हवा. तरच शंकास्पद काही सापडेल.

अनेक कारणांनी स्तनाचा स्पर्श, आकार, उकार, आणि उभार बदलतो. कॅन्सर क्वचित असतो हे ही लक्षात ठेवलं पाहिजे. सापडली गाठ की लावला डोक्याला हात, मारली फतकल आणि काढला गळा; असं होणार असेल तर पुढे वाचूच  नका! नाही तर भित्या पाठी  ब्रम्हराक्षस अशी गत  व्हायची.

गाठ लागली की पुढे काहीना काही तपासणी केल्याशिवाय नेमके निदान होणार नाही. सोनोग्राफी, मॅमोग्राफी, प्रसंगी नमूना तपासणी वगैरे करावे लागू शकते. हयात काही आठवड्याचा काळ लागू शकतो.  दरम्यान बेचैनी, चिंता, काळजी वगैरे  ग्रासून टाकू शकते आणि हे सर्व नॉर्मल आले की उगीचच ह्यात पडलो अशी हताशाही  वाटू शकते. तेंव्हा सावधान! पण जगभरचा अनुभव असं सांगतो की कॅन्सरच्या शंकेची सुरवात ही बरेचदा त्या स्त्रीला स्वतःलाच आढळलेल्या गाठीपासून होते आणि ‘लवकर तपासे, लवकर उपचारे; त्यास आयु आरोग्य लाभे’ हा मंत्र आपण वर पहिलाच आहे. म्हणून हा लेखनप्रपंच. 

पहिली पायरी, स्तनाच्या गाठीकडे फक्त पहाणे. आरशासमोर उभे राहून दोन्ही स्तन समान दिसताहेत ना, त्यांचा आकार, उकार, उभार  समसमान आहे ना, कुठे अनाठायी सुरकुत्या, सूज, खळगा वगैरे तर दिसत नाही ना,  हे नीट पहायचं आहे. दोन्ही निपलही न्याहाळायची आहेत. हात बाजूला सोडून, कर  कटेवर असं उभं राहून, हात डोक्यावर धरून; कमरे वर डोक्यावर हाताने दाब देत असताना; असं विविध अवस्थात तपासायचं आहे.   

पुढची पायरी म्हणजे प्रत्यक्ष हात लावून तपासणी. इथे महत्वाची गोष्ट अशी की तपासणी हातच्या तळव्याने करायची आहे. चिमटीत धरून जर स्तनाची गाठ दाबून पहिली तर तीत गाठीच गाठी आहेत  असं जाणवेल. हे नॉर्मल आहे. चपट्या हाताला लागेल ती गाठ महत्वाची, फक्त चिमटीत लागते आणि तळव्याला नाही ती बिन महत्वाची. अशी तपासणी अंघोळीच्या वेळी साबणानी  हात बुळबुळीत असताना करणं सगळ्यात सोप्पं. उताणे झोपूनही, स्तनाची गाठ पसरट होते आणि  अशी तपासणी सोपी होते. पाळीच्या आसपास स्तन हुळहुळे होतात, तेंव्हा असा काळही टाळावा.

स्तनाचे चार भाग कल्पून, एकेका चतकोरावर, तळवे गोल गोल फिरवून तपासणी करावी. आधी हलकेच आणि मग नीट दाब देऊन तपासणी करावी. चारही चतकोर झाले की मध्यापासून सुरू करत पुनः गोल गोल तपासत कडेपर्यंत जावे.  वेळ लागला तरी चालेल पण नीट तपासणे महत्वाचे आहे.   

काही वावगं आढळलं तर पुढील तपासणी महत्वाची आहे. पुढे सुयोग्य मार्गदर्शन आणि उपचार मिळणार असतील तरच ह्या कृतीला काही अर्थ आहे. पण  इथेच मेख आहे. हे वाचून चाचपणी तर अनेक जणी  करतील पण पुढील शास्त्रीय आणि खिशाला परवडतील असे औषधोपचार अजूनही सहज सोपे नाहीत हे वास्तव आहे.  असो. त्याबद्दल पुन्हा केंव्हातरी.

विज्ञान म्हणजे काय? कोणताही दावा तपासता येईल असा हवा लेखांक ५

 

विज्ञान म्हणजे काय?

कोणताही दावा तपासता येईल असा हवा

डॉ. शंतनु अभ्यंकर, वाई.

 

लेखांक ५  

एखाद्या प्रश्नाचं खरं उत्तर माहीत नसेल तर, माहीत नाही असं मान्य करावं. चुकीचे, खोटे कारण कधीही चिकटवू नये.  

खरंखुरं   उत्तर शोधून काढायची विज्ञानाची एक पद्धत आहे. समजा, वर्गाबाहेर झगझगीत प्रकाश आहे;  तर तो कशामुळे आहे ह्याच्या अनेक कल्पना वर्गात बसून लढवता  येतील.  कुणी म्हणेल हा  सूर्यप्रकाश आहे, कुणी म्हणेल चंद्रप्रकाश आहे कोणी म्हणेल विजेचा दिवा  आहे तर कोणी म्हणेल हजारो काजवे एकत्र चमकत आहेत!!! ही सर्व त्या उजेडची संभाव्य कारणे आहेत. बाहेर जाऊन बघताच आभाळात सूर्य तळपत असताना दिसेल आणि उजेडचे योग्य कारण समजेल.  इतर कारणे अर्थातच बाद ठरतील.

सूर्यप्रकाश, चंद्रप्रकाश, विजेचा प्रकाश आणि हजारो काजवे; ही त्या प्रकाशाची संभाव्य कारणे झाली.

अशी आणखी कितीतरी कारणे सुचवता  येतील. बाहेर परग्रहावरुन एक यान आले आहे आणि त्याचे हे लाइट आहेत असंही दावा करता  येईल.  पण असे दावे करताना विज्ञानाची एक अट असते. हे दावे तपासण्याजोगे  असावेत. उगाच मनाला येईल ते ठोकून देण्यात काही अर्थ नाही. ही अट खूप महत्वाची आहे.

 

आता हेच बघा ना, एकदा माझा मित्र मला सांगायला लागला की घरात त्याच्या खोलीत त्याने एक वाघाएवढा  डायनॉसोर पाळला आहे. आता हे खरंच की थाप हे शोधून काढायचं झालं तर खोलीत जाणं आलं. मग गेलो मी खोलीत.  पहातो तर काय तिथे डायनॉसोर नाहीच.

मग हा म्हणतो कसा, ‘तो डायनॉसोर अदृश्य आहे.’

मी त्याची लबाडी लगेच ओळखली.

त्याला  म्हटलं, ‘ठीक आहे. आपण जमिनीवर थोडं पीठ आणून पसरूया. त्याच्या पावलांचे ठसे तर दिसतील.’

यावर तो म्हणाला, ‘माझा डायनॉसोर तर हवेत उडतो!’

अरे लबाडा! पण मीही काही  कमी नव्हतो. 

मी त्याला म्हणालो, ‘ठीक आहे. आपण छताला, खोलीभर, पताकांच्या माळा लावू. तुझा डायनॉसोर उडता उडता हवा हलेल, मग पताका हलतील.’

यावर त्याने त्याच्या डायनॉसोरची नवीनच लीला ऐकवली.

तो म्हणाला, ‘हा डायनॉसोर इच्छाधारी, मायावी  डायनॉसोर आहे. मनात येताच तो चिलटाइतका बारीक होतो.’  

थोडक्यात डायनॉसोरबद्दलचे त्याचे म्हणणे तपासताच येणार नाही असे दावे तो करू लागला. डायनॉसोर आहे असं माझा मित्र म्हणत होता. तेंव्हा डायनॉसोर असल्याचा पुरावा देण्याची जबाबदारी त्याची होती. पुरावा तपासता  येईल असा असावा अशी विज्ञानाची अट आहे. तपासताच येणार नाहीत  अशा गोष्टी तो पुरावा म्हणून सांगत होता. अशा गोष्टी  पुरावा कशा म्हणता  येतील? ही तर चक्क लोणकढी थाप झाली.

मी असं म्हणताच तो म्हणतो कसा, ‘ठीक आहे मग खोलीत डायनॉसोर नाही, असं तू सिद्ध कर  बघू!’

आता मात्र कमाल झाली. कोणतीही गोष्ट आहे हे सिद्ध करता येईल पण एखादी चीज नाही हे कसं सिद्ध करणार बुवा?

शेवटी त्या मित्राची युक्ति मी त्याच्यावरच उलटवायची ठरवलं. त्याला म्हणालो, ‘मी कालच आकाशात एक कुकर सोडलाय!’

‘क्काय?’ तो किंचाळला.

‘मी कालच आकाशात एक कुकर सोडलाय!’ मी शांतपणे म्हणालो. ‘तो आता पृथ्वीभोवती घिरट्या घालतो आहे!’

‘म्हणजे उपग्रह घिरट्या घालतो तसा?’

‘हो, तसा.’

‘कशावरून?’

‘ते तू काढ शोधून. पण माझा कुकर डोळ्याला दिसत नाही, कोणत्याही दुर्बिणीतून दिसत नाही, पण तो आहे.’

‘कशावरून?’

‘तुझ्या पाळीव डायनॉसोर सारखाच तो. डायनॉसोर जसा तू म्हणतोस म्हणून आहे, तसाच हा कुकर. मी म्हणतो म्हणून तो आहे! बाकी पुरावा बिरावा मारो गोली!!’

आता मात्र माझा मित्र लायनीवर आला. त्याची युक्ति मी त्याच्यावरच उलटवली हे लक्षात येताच खो खो हसू लागला.

कोणताही दावा, कारण, कार्यकारणभाव, पुरावा, तपासता येण्याजोगा असावा हे विज्ञानाचं तत्व त्याला आता चांगलं लक्षात राहील.

 

पूर्व प्रसिद्धी किशोर मे २०२१

  

 

छद्मवैद्यक आणि पर्यायी, पारंपरिक आणि पूरक उपचार

 

    छद्मवैद्यक आणि पर्यायी, पारंपरिक आणि पूरक उपचार

डॉ. शंतनु अभ्यंकर

 

छद्मवैद्यक म्हटल्यावर माझ्या डोळ्यासमोर  प्रथम नाव येतं ते होमिओपॅथीचं. त्यामुळे इथे उदाहरणे होमिओपॅथीची घेतली आहेत. शिवाय मी होमिओपॅथीचा(ही) पदवीधर असल्याने या क्षेत्रातला माझा अभ्यास थेट होमिओपॅथीशीच निगडीत आहे.  छद्म वैद्यकीचे हे ढळढळीत उदाहरण. बाकी काही प्रमाणात शास्त्रीय, काही प्रमाणात अशास्त्रीय अशी बरीच आहेत. 

या सगळ्याला मिळून पर्यायी, पारंपरिक आणि पूरक (पपापू) उपचार पद्धती म्हटलं जातं. यांची लांबच्या लांब  यादी आहे.  जगभरच्या अनेक पारंपारिक उपचार पद्धती यात येतात.  तसंच जगभरातल्या चित्रविचित्र कल्पना असणाऱ्या लोकांनी निर्माण केलेल्या अगदी  अलीकडच्या काही ताज्या उपचारपद्धतीही या सदराखाली येतात.  

आपलीच  पॅथी आधुनिक वैद्यकीला पर्याय आहे  असा अनेक पॅथीपंथियांचा दावा असतो. याउलट या उपचारपद्धती म्हणजे शुद्ध भोंदूगिरी आहे, त्या अत्यंत अशास्त्रीय आहेत आणि उपचार होण्याऐवजी अपाय होण्याची शक्यता अधिक आहे, असा दावा  आधुनिक वैद्यकवाले तावातावाने करत असतात. पॅथी-पॅथीच्या या भांडणात, ‘तुमचंही बरोबर, यांचंही बरोबर, दोघेही आपापल्या जागी श्रेष्ठ आहेत’, असा समन्वयवादी सूर लावणारे बोके  नेहमीच समाजमान्यतेचे लोणी पळवून नेतात.    

 ज्याचं जळतं त्यालाच कळतं, त्यामुळे पेशंटना या वादावादीत काडीचा रस नसतो.  त्यांना फक्त बरं वाटण्याशी मतलब. कोणाच्या का कोंबड्याने असेना, सूर्य उगवला की झालं, अशी त्यांची भूमिका असते.  हे ठीक आहे पण इतर अनेक क्षेत्रांप्रमाणे इथेही आंधळा विश्वास घातक ठरू शकतो.

 ‘वैज्ञानिक पुराव्याची मला गरज नाही कारण विज्ञानाला न समजलेल्या अशा बऱ्याच गोष्टी आहेतच की!’ हे वाक्य चमकदार आहे खास. चमकदार आहे आणि विज्ञानाला सगळं समजलेलं नाही, हे  खरंही  आहे. तुम्हालाच काही माहीत नाही तर आम्हाला शहाणपणा शिकवणारे तुम्ही कोण?, असा उरफाटा सवालही  केला जातो. विज्ञानाला  बऱ्याच गोष्टी माहीत नाहीत, पण आपल्याला काय काय माहित नाही, हे विज्ञानाला माहीत आहे. विज्ञानाला  बऱ्याच गोष्टी माहीत नाहीत, म्हणून  हे काजळकोपरे   कल्पनाशक्तीने भरून काढण्याचा अधिकार विरोधी पक्षाला आपोआप प्राप्त होत नाही.  अज्ञाताच्या शोधातच विज्ञानाची प्रगती दडलेली आहे.  म्हणूनच पुरेशा पुराव्याअभावी केलेला कोणताही दावा विज्ञान नाकारतं.

मुळात आधुनिक वैद्यक आणि पपापू   यांच्या  पुराव्याच्या संकल्पनाच भिन्न भिन्न आहेत.  आधुनिक वैद्यक ज्याला पुरावा मानतं आणि पपापू  ज्याला पुरावा समजतात त्यात जमीन-अस्मानाचा फरक आहे. पुराव्याच्याही परी असतात. साराच पुरावा एका लायकीचा नसतो. अर्थात काही नवीन शोधणारा  प्रत्येकजण माझाच पुरावा पुरेसा, असा दावा करतोच. त्यामुळे कोणता आणि किती पुरावा म्हणजे पुरेसा, हे ठरवणारं शास्त्र दरवेळी लक्षात घ्यावं लागतं. यानुसार आचरण करण्याचा, पुराधिष्ठित वैद्यकी (Evidence Based Medicine) आचरणात आणण्याचा, आधुनिक वैद्यकीचा प्रयत्न आहे.

पुराव्याच्या शास्त्रानुसार वैयक्तिक अनुभव, वैयक्तिक निरीक्षणे, गोष्टीरूप पुरावा, पेशंटची खुशीपत्रे  हा सर्वात दुय्यम पुरावा. प्रयोगशाळेतील प्रयोग, प्राण्यांवरील प्रयोग हे त्याच्या वर. मग पुढे एखाद्या पेशंटला आलेला गुण, अनेक पेशंटना आलेला गुण, रोग्यांचा नियोजनबद्ध  तुलनात्मक अभ्यास (केस कंट्रोल स्टडीज स्टडी), एपिदडेमिओलॉजीकल स्टडी, यादृच्छिक बृहदांध चाचणी (रॅंडमआइज्ड डबल ब्लाइंड ट्रायल)  आणि अशा अनेक चाचण्यांच्या निष्कर्षांचे महा विश्लेषण (मेटा अॅनालिसिस)  असे चढते थर आहेत.

तळाशी आहे, गोष्टीरूप पुरावा. आऊच्या काऊला बरं वाटलं, ‘देशोदेशीचे वैद्य हकीम झाले पण गुण येईना, शेवटी....’, अशा पद्धतीचा गोष्टीरुप पुरावा. पपापू  मंडळींना असला पुरावा अति प्रिय असतो. पण एक गोष्ट म्हणजे पुरावा आणि अनेक गोष्टी म्हणजे सज्जड पुरावा हे समीकरण बरोबर नाही. कारण कथाकथन  पूर्वग्रहदूषित, सोयीचं तेवढच सांगायचं असं असू शकते.  फारतर संशोधन कोणत्या दिशेने व्हायला हवं हे सुचवण्यास अशा ष्टोर्यांचा उपयोग होऊ शकतो.

पुरावा म्हणून बरेचदा प्राण्यांतील प्रयोगांचा दाखला दिला जातो.  पण जे उंदरीत घडते ते सुंदरीत घडेल असे नाही आणि जे  वानरांत घडते ते नरांत घडेलच असं नाही. मानवी अनुभव सर्वांत  महत्वाचा.   

पण शिस्तबद्ध संशोधनाची एकूणच वानवा आहे. पपापू वाल्यांनी प्रत्यक्ष रुग्णांवर केलेले अभ्यास हे देखील अत्यंत तोकडे, दर्जाहीन आणि कोणताही पूर्वाभ्यास नसलेले असतात. या अभ्यासाच्या आधारे अचाट दावे केले जातात मात्र अचाट दाव्यांसाठी   तोडीस तोड असा अफाट पुरावा सादर केला जात नाही.

अन्न व औषध विभाग आधुनिक वैद्यकीच्या औषधांसाठी अतिशय कडक  तपासण्या, शास्त्रीय  आणि काटेकोर निकष योजतो. हे योग्यच आहे. पण  तोच विभाग  या तथाकथित पर्यायी पद्धतींसाठी अतिशय गचाळ, तोकडे आणि निरर्थक  निकष मान्य करतो. ही औषधे  बाजारात येण्यापूर्वी आधुनिक औषधशास्त्रानुसारच्या, परिणामकारकता  आणि सुरक्षितता जोखणाऱ्या, कोणत्याही तपासण्या त्यांच्यावर बंधनकारक नसतात. तपासण्या न करता बाजारात उतरता येत असेल, नफा कमावता येत असेल, तर संशोधनासाठी लागणारा प्रचंड पैसा कोण कशाला गुंतवेल?  या कारणे संशोधन मागे पडत जाते. थोडक्यात परिक्षाच न घेता पदव्या वाटल्या तर ज्या प्रतीचे पदवीधर निर्माण होतील तीच गत  या औषधांची होते आहे. अशा धोरणामुळे पपापू  वैद्यकीचा आर्थिक फायदा होत असला तरी तात्विक बैठक डळमळीत होत असते.

  शिवाय संशोधनातून विपरीत निष्कर्ष आले तर काय करायचं, ही एक  मोठीच भीती आहे. बऱ्याच पपापू  मंडळींची नकारात्मक निष्कर्ष स्वीकारायची तयारी नसते. त्यांच्या मते त्यांचे ज्ञान हे दैवी, पारंपरिक, प्राचीन, ग्रंथोद्भव, साक्षात्कारी, स्वयंप्रज्ञा, गुरु-जात, आजीबाईंच्या बटव्यातील,  वगैरे वगैरे असल्यामुळे ते आपोआपच चिकीत्सेच्या उपर असते.  त्यामुळे संशोधन करून सत्याचे लचांड मागे लावून घेण्यापेक्षा, झाकली मुठ सव्वा लाखाची हे धोरण सर्वांनाच सोयीचं असतं.  त्यामुळे लुटुपुटीचं संशोधन हे पुरावा म्हणून दाखवून, मार्केट मारलं जातं.

अशा भातुकलीतल्या संशोधनावर अनेक संशोधन निबंध उपलब्ध आहेत.  पैकी डॉ.  एडझार्ड  अर्नस्ट यांनी प्रसिद्ध केलेला १२ एप्रिल २०२१चा ताजा  निबंध येथे आधाराला घेतला आहे.

‘भारत, होमिओपॅथी, अभ्यास’;  असा शोध त्यांनी ‘मेडलाईन’वर घेतला. मेडलाईन ही  वैद्यकीय संशोधनाला वाहिलेली वेबसेवा असून निरनिराळ्या संशोधन पत्रिकेत प्रसिद्ध झालेले शोधनिबंध इथे संगतवार लावलेले आढळतात.  त्यामुळे ठराविक काळातील, ठराविक विषयातील, ठराविक लेखकांचे, असे निबंध एक गटवार शोधण्यासाठी या साइटचा चांगला उपयोग होतो.

त्यांना १०१ शोधनिबंध आढळले.  पैकी ३१  निबंधांमध्ये भारतीय संशोधकांनी आपले निष्कर्ष मांडले होते. बाकी शास्त्राच्या इतर पैलूंबद्दल होते. ह्या ३१ पैकी ३१ही निबंध हे केलेल्या उपचारांचा फायदा झाला हे सांगणारे होते! थोडक्यात शंभर टक्के निबंध सकारात्मक निष्कर्ष दर्शवणारे होते!! असं कसं असू शकेल? नकारात्मक परिणाम दिसलेच नाहीत?, का ते तपासलेच नाहीत?,  का नोंदलेच नाहीत? या सर्व प्रश्नांची भुतावळ आपल्या मानगुटीवर बसते. गंमत म्हणजे आधुनिक वैद्यकीच्या संशोधनात असा टोकाचा ‘आनंदीआनंद’ आढळत नाही.  म्हणजे आता दोनच निष्कर्ष उरतात.  एक, होमिओपॅथी अतिशय परिणामकारक असून हर परिस्थितीमध्ये आपलं काम चोख बजावत आहे किंवा हा सगळा संशोधनाचा खेळ,  पोरखेळ असून त्यात गांभीर्यपूर्वक घ्यावं असं काही नाही. ही निव्वळ धूळफेक आहे.

कुठला निष्कर्ष जास्त बरोबर ते तुम्हीच ठरवा.

अमुक एक पॅथी आधुनिक वैद्यकीला ‘पर्याय’ आहे हा दावा, तसा धाडसाचा  आहे.  आधुनिक वैद्यकीय उपचार पद्धती म्हणजे हवेतून विभूती काढावी तशी कोणतीही जादूई चीज नाही. शरीररचनेचा सखोल अभ्यास, शरीरकार्याच्या गुंतागुंतीची जाण, आजारांबद्दल आणि आजाराला मिळणाऱ्या शारीर प्रतिसादाचे ज्ञान, जंतूशास्त्र, परोपजीवीशास्त्र; वगैरेच्या पायावर आधुनिक वैद्यकशास्त्राचे उपचार उभे आहेत. इतकच काय हे सारं रसायन-भौतिकी-जीव या मूलभूत शास्त्रांच्या संकल्पनांशी सुसंगत आहेत. पपापू च्या कित्येक कल्पना अशास्त्रीय, आणि बऱ्याचशा छद्मशास्त्रीय आहेत. उदाहरणार्थ होमिओपॅथीच्या औषधात एकही औषधी रेणू नसताना ती प्रभावी आहेत असा दावा केला जातो.  

    तेव्हा ‘पर्यायी’ वैद्यक याचा अर्थ औषधोपचारांना पर्यायी  औषधोपचार, इतका मर्यादित घेऊन चालणार नाही. पर्यायीवाले तसा तो घेतही  नाहीत. त्यांचे पर्यायी शरीररचनाशास्त्र आहे.     पर्यायी  शरीरक्रियाशास्त्र आहे. उदाहरणार्थ मानवी शरीर हे ब्लड, म्युकस, येलो बाईल   आणि ब्लॅक बाईल यांच्या संतुलनातून चालतं असा एक  प्राचीन सिद्धांत आहे.  (बाईल म्हणजे मराठीतली बाईल नव्हे हं. ही इंग्रजी बाईल; मराठीत ढोबळ अर्थ ‘पित्त’) किंवा आजार हे ‘व्हायटल फोर्स’च्या असंतुलनाने होतात अशीही शिकवण आहे.  किंवा  सोरा, सिफिलीस, सायकोसिस आणि ट्यूबरक्युलोसिस या ‘मायाझम’मुळे (रोगकारक शक्ती)  दीर्घ आजार होतात होतात म्हणे. यींग आणि यांग यांचा तोल सारे काही सांभाळतो असेही पर्यायी ‘शास्त्र’ आहे.   कानावर विवक्षित बिंदुवर  टोचताच, थेट शेंडीपासून *डीपर्यंत,   निरनिराळे अवयव नियंत्रित होतात म्हणे.      विज्ञानाला यातलं काही म्हणजे काहीही आजवर घावलेलं नाही. आधुनिक विज्ञानाने यातल्या बहुतेक संकल्पनांचा भोंगळपणा, भंपकपणा,  पोकळपणा आणि   मर्यादा केंव्हाच दाखवून दिल्या आहेत. मुख्य म्हणजे प्रत्येक पपापू  पॅथीचे स्वतंत्र आणि स्वयंभू शास्त्र आहे. सारे माणसाच्याच    आरोग्याबद्दल आणि अनारोग्याबद्दल सांगत आहेत पण एकाचा  मेळ दुसऱ्याशी नाही. हे अजबच आहे.

माणसाला पर्यायी पचन संस्था असते का? मग पर्यायी पचनशास्त्र कसं असेल? जसं ब्रिटिश भौतिकशास्त्र वेगळं, कोरियाचं रसायनशास्त्र वेगळं, काळ्यांचं बीजगणित वेगळं असं संभवत नाही; भारताचा ‘पर्यायी नकाशा’ संभवत नाही; तद्वतच धर्म, संस्कृती, प्रथा, परंपरा आधारित स्वतंत्र  शरीरविज्ञानही संभवत नाही. कल्पना करा उद्या  पाकिस्तानने E=Mc^२ ऐवजी,  E=Mc^३  या नव्या पर्यायी ‘इस्लामी  अणूशास्त्रा’नुसार आम्ही अणुबॉम्ब बनवू असं काही  जाहीर केलं, तर त्या बॉम्बला कोणी फुंकून विचारेल का?  

खरं सांगायचं तर पर्यायी असं काही वैद्यक नसतंच.  पर्यायी वैद्यक म्हणजे ज्या औषधोपचारांची परिणामकारकता आणि सुरक्षितता पुरेशी नाही किंवा  तपासलीच  गेलेली नाही असे सगळे औषधोपचार.  यातल्या एखाद्या औषधाची परिणामकारकता लक्षात आली आणि सुरक्षिततेचीही  खात्री पटली; तर ते औषध ‘पर्यायी’ वगैरे काही राहत नाही.  मग ते वैद्यकीच्या मुख्य प्रवाहात सामील केले जाते. आर्टेमेसुर हे चिनी जडीबुटीचे औषध, मलेरियाविरुद्ध उपयुक्त ठरल्याने, नुकतेच दाखल झाले आहे. सर्पगंधा हे रक्तदाबावरचे औषध हे   आपल्याकडचे एक उदाहरण. अशी शेकडो उदाहरणे आहेत. असणारच. अहो  जगभर सगळ्यांनाच  आज्या होत्या आणि त्यांच्याकडे बटवेही होते. त्यातील औषधांचा अभ्यास करुन,  त्यातूनच उधारउसनवारी करून, आजची औषधे बनली आहेत.   त्या बटव्यातील काही औषधे उपयोगी, काही निरुपयोगी तर काही चक्क तापदायक निघणार हे तर उघड आहे.  शेवटी ‘अभ्यासोनी प्रकटावे’ हेच खरे.

त्यामुळे पर्यायी, पूरक, पारंपारिक, नैसर्गिक, हर्बल, एनर्जी, इंटिग्रेटेड, होलिस्टिक वगैरे संज्ञा वैज्ञानिक वगैरे नसून मार्केटिंगला सोयीची  म्हणून शोधलेली लेबले आहेत.     

पण मुळात इतक्या अविश्वसनीय गोष्टींवर लोकं  विश्वास ठेवतातच का, याची अनेक कारणे आहेत. माणसाचा मेंदू हा तर्कशुद्ध विचार करण्यासाठी मुळी रचलेलाच नाही. आफ्रिकेच्या सवाना प्रदेशात, भटक्या अवस्थेत निर्माण झालेला मेंदू, आधुनिक युगात वेळोवेळी आपली पुराणकालीनता दाखवून देत असतो.  प्राचीन काळी स्वतःचा आणि आसपासच्या व्यक्तींचा अनुभव हेच ज्ञान आणि हाच पुरावा होता.  अमुक फळ खाऊ नकोस ते विषारी आहे म्हटल्यावर विश्वास ठेवणे किंवा विषाची परीक्षा पाहणे, असे दोनच पर्याय होते.  तेव्हा अनुभवी मंडळींचा सल्ला शिरसावंद्य मानणे हा जगणं सुलभ करणारा संस्कार होता. झाडीत कुठे सावली हलली, तर अंधारातले अंधुक ठिपके जोडून, झटकन तिथे वाघ आहे वा नाही हा निर्णय करायला आपला मेंदू उत्क्रांत झाला आहे. जवळ जाऊन खात्री करू पहाणं म्हणजे जिवाची जोखीम. सावधपणे लांबून निघून जाणं म्हणजे, जान बची लाखों पाये.   असे झटपट निर्णय घेण्याने,  गडबडीने माहितीचे ठिपके जोडल्याने,  गफलती होऊ शकतात. वाघ नसताना तो आहे असं वाटू शकतं. पण या गफलतींची किंमत फारच किरकोळ.  तेव्हा ही झटपट विचारपद्धती उत्क्रांत होऊन, त्यातल्या गफलतींसकट, आपल्या मेंदूत कोरली गेलेली आहे.

आधुनिक जगात विचार करण्याची ही पद्धत लोढणं बनली आहे.  आजही विश्लेषणाऐवजी, गोष्टीरूप पुरावा  आपल्याला अधिक भावतो. अर्धवट पुराव्यांचे ठिपके जोडून आजही आपण नकळतपणे चित्र पूर्ण करत असतो.  आजही माणसाच्या मेंदूवर  बुद्धीपेक्षा भावनांचा अंमल सहज चढतो.

जेनी मॅककार्थी या प्रसिद्ध अमेरिकन नटीच्या मुलाला, इव्हानला, ऑटीजम आहे.  गोवराची लस दिल्यामुळेच  ऑटीजम झाला असा  तीचा दावा आहे. गोवराच्या, आणि एकूणच लसीकरणाविरुद्ध मोठी मोहीम तीने चालवली आहे. तिला यश येऊन अमेरिकेत आता गोवराने होणारे अर्भकमृत्यू वाढत चालले आहेत. पण,    ‘लसीमुळे ऑटीझम होतो याला वैज्ञानिक पुरावा नाही, लस दिल्यानंतर काही घडलं म्हणून ते लस दिल्यामुळे  घडलं असं म्हणता  येत नाही’;  असं म्हणताच जेनी डाफरली, ‘माझा इव्हान हेच माझं विज्ञान आणि इव्हान हाच माझा पुरावा!’ 

हे वाक्य काळजाला हात घालणारं असलं तरी अशास्त्रीय आहे.  या भावनावेगातून, तर्कदुष्टतेतून, झटपट निष्कर्षातून, त्यातले चकवे चुकवत बाहेर येण्याचे ज्ञान म्हणजे विज्ञान. तर्कसिद्धता शिकावी लागते. तर्कदुष्टता आपल्या मेंदूत कोरली गेली आहे. म्हणून तर इतके  सगळे लोक पपापूच्या भजनी लागलेले दिसतात.

आणि म्हणूनच तर, ‘इतके सगळे लोक वापरतात, इतक्या पिढ्या वापरतात, ते काही मूर्ख आहेत का?’, असा भ्रामक युक्तिवाद लोकांना पटतो. ‘लोकप्रीयता आणि प्राचीनत्व, हीच सिद्धता’;  हा एक लोकप्रीय तर्कदोष आहे. काळाच्या विशाल पटलावर अनेक कल्पना, अनेक युक्तिवाद, अनेक तथाकथित सत्य; ही  लोकप्रिय (नाळेला शेण  लावणे), लोकमान्य (मंत्राने सापाचे विष उतरवणे) इतकंच काय जगन्मान्यसुद्धा (रजस्वला अपवित्र असते)  होती/आहेत.  मात्र वैज्ञानिक निकषांवर घासून पाहता अशा कित्येक संकल्पना त्याज्य ठरल्या. थोडक्यात ‘जुनी’ पद्धत, लोकमान्यता, हा कोणत्याही पॅथीच्या शास्त्रीयत्वाचा पुरावा होत नाही.

तरीदेखील काही रुग्णांना पपापू पॅथीने बरे कसे वाटते, याची अनेक संभाव्य उत्तरे आहेत.

पपापू ही ‘जुनाट आणि असाध्य’ आजारांवर उपकारक आहे, अशी समाजभावना आहे. आपला आजार ‘जुनाट आणि असाध्य' असल्याचं मनोमन मान्य असल्यामुळे मुळात फार फरक पडेल, अशी अपेक्षा नसते. त्यामुळे पडेल त्या फरकाला रामबाण उपायाचा साज चढविला जातो.

कित्येक आजार मनोकायिक असतात. मानसिक समाधान लाभलं, की त्यांना उतार पडतो. होमिओ डॉक्टर औषध देण्यापूर्वी पेशंटची चांगली दोन तास हिस्टरी घेतात. बालपणापासून ते आवडीनिवडीपर्यंत आणि धंदापाण्यापासून ते बाई-बाटलीपर्यंत सगळ्याची आस्थेने आणि इत्थंभूत चौकशी केली जाते. दीड-दोन तास आपली कोणी आस्थेने विचारपूस केली, तर आपल्यालाही बरं वाटेलच की! आजाऱ्याला तर वाटेलच वाटेल.

कित्येक पपापूपॅथीय  नंबर घातलेल्या पुड्या देतात. त्या पुड्यांवर औषधाचं नाव नसतं. त्यामुळे पॅरेसिटमॉल किंवा स्टिरॉइडच्या पावडरीही दिल्या जात असण्याची शक्यता आहे.

कित्येक आजार औषध न घेताही काही दिवसांनी आपोआप बरे होतात. अनेकदा आजारात निसर्गतः चढउतार होत असतात. त्वचेचे अनेक आजार, संधिवात आणि काही प्रकारचे कॅन्सरही असे हेलकावे खात असतात. त्या त्या वेळी चालू असलेल्या उपचारांना आयतं श्रेय मिळतं.

बहुतेक वेळा पपापू डॉक्टर मुळात चालू असलेली (आधुनिक वैद्यकीची) औषधे चालू ठेवून शिवाय उपचार देतात; यामुळे यशाचे पितृत्व स्वत:कडे ठेवून अपयशाचे खापर अन्यांच्या माथी मारायची सोय होते.

आपण काही उपचार घेत आहोत या कल्पनेनेच कित्येकांना बरं वाटतं. याला प्लॅसिबो इफेक्ट असं म्हणतात. त्यामुळे औषधाची उपयुक्तता यापेक्षा सरस असल्याचे सिद्ध करावं लागतं. मात्र पपापू औषधांबाबत अन्न व औषध प्रशासनही अशा सिद्धतेची मागणी करीत नाही हे वर आलेलंच आहे. 'अ' हे औषध 'ब' या आजाराला उपयुक्त आहे असा दावा करायचा झाला, तर त्यासाठी निव्वळ असा उल्लेख पपापू ग्रंथात असल्याचे दाखवून द्यावे लागते. बस, एवढंच!

पपापू औषधाचा फायदा होतो का नाही हे जरा बाजूला ठेवू; पण या उपचाराचा तोटा काय होतो? होतो ना! वेळेत आणि योग्य उपचार मिळविण्याचा रुग्णाचा हक्क हिरावून घेतला जातो. छद्मोपचारांत वेळ दवडल्यामुळे मूळ आजार बळावतो, पसरतो, निदान होण्याला उशीर होतो. असे अनेक धोके संभवतात. चेहऱ्यावर पुरळ आले असे समजून नागिणीकडे दुर्लक्ष केले तर बुबुळावर फूल पडते. संडासवाटे रक्तस्राव होत असेल तर सर्व तपासणी केलीच पाहिजे. निव्वळ ‘रात्री चादर पांघरली होती की दुलई?' यावरून औषध ठरविले तर आतड्याच्या कॅन्सरचे निदान होईपर्यंत खूप उशीर झालेला असतो. थोडक्यात, वेळ जातो, पैसा जातो. उपचार चालू असल्याचे कृतक समाधान मिळते आणि हे घातक ठरू शकते.

डॉक्टर आणि पेशंटचं नातं पारदर्शी असायला हवं. माहितीची, उपचारातील भल्याबुऱ्याची  प्रामाणिक देवाणघेवाण असायला हवी असं आधुनिक वैद्यक नीती मानते. पपापू यात कुठेच बसत नाही. भारतासारख्या गरीब देशाला तर असल्या छद्म उपचारांवर आणि कृतक संशोधनावर  वेळ आणि पैसा खर्च करणे मुळीच परवडणारे नाही.

 आता आर्सेनिक अल्बमचेच बघा ना. प्रतिबंधक होमिओ उपचार म्हणून आयुष मंत्रालयापासून सगळ्यांनी   नगारे पिटले. ठायीठायीच्या  कित्येक  नगरपित्यांनी मोफत वाटपाच्या गंगेत, पुण्यस्नान उरकले.  पण आजवर या दाव्याचा शास्त्रीय म्हणावा असा एकही अभ्यास उपलब्ध नाही आणि आता लस आल्यापासून तर  आर्सेनिक अल्बमचे नावही नाही!

तेंव्हा या साऱ्या पद्धतींबाबत साधकबाधक विचार होणे नितांत आवश्यक आहे.

 

 

प्रथम प्रसिद्धी

अंनिस  वार्तापत्र

एप्रिल २०२१