कच्ची बच्ची

 

कच्ची बच्ची  

डॉ. शंतनु अभ्यंकर

 

अकाली मृत्यू इतकाच अकाली जन्म देखील अपार दु:ख आणि अनिश्चितता घेऊन येतो. या अशक्त चिमण्या बाळांचे सगळेच अवयव कच्चे असतात. बाळ कमी दिवसांचं असलं, की पुढे बरेच दिवस त्याचं  काय काय करावं लागतं. त्याला ताबडतोबीनी जसा काही ना काही धोका असतो, तसा तो पुढील आयुष्यातही असतो. जवळपास १० ते १५ % बाळं कमी दिवसाची निपजतात.  कमी दिवसाची म्हणजे सदतीस आठवड्याच्या आतली.

डिलीव्हरीची तारीख दिलेली असते ती, शेवटच्या पाळीपासून  चाळीस आठवडे मोजून. सदतीस आठवड्याला बहुतेक बाळांची,  बहुतेक वाढ पूर्ण होते. फुफ्फुसे  पिकायला तर सदतीस आठवडे पूर्ण होणे अत्यंत गरजेचे. त्यामुळे सदतीसच्या आतली ती सगळी, अकाली जन्मलेली, प्री-मॅच्युअर, ‘कच्ची बच्ची’, अशी व्याख्या आहे.

इतकी सारी प्रगती आणि इतके सारे संशोधन होऊनही प्रसुती कळांची सुरवात कशी होते?; आणि ती पूर्ण दिवस भरल्यावरच  का होते?; ही  कोडी सुटलेली नाहीत. कळारंभ आरंभ अजून निर्गुणच आहे. अकाल प्रसूती घडण्याची शक्यता वर्तवणारी काही कारणे ज्ञात आहेत.  बस्स, इतकंच.

अकाल प्रसूती होणार असल्याची लक्षणंही गोलमाल आहेत. गोलमाल अशासाठी की ही  सगळी लक्षणं गरोदरपणात बहुतेक सर्व स्त्रियांमधे कमी अधिक प्रमाणात उद्भवतच असतात.  अंगावरून चिकट/पांढरा/लाल स्त्राव जाणे, खाली जड जड वाटणे, सतत पाठ/कंबर दुखणे, पोटात कळा  येणे किंवा पोट न दुखता नुसतेच  कडक लागणे, अशी सगळी भयसूचक लक्षणे आहेत. पण निव्वळ लक्षणांवरून अंदाज करणं हे खूप-खूप अवघड असतं.

 म्हणूनच मग इतर कुठल्यातरी  उपयुक्त तपासणीचा शोध काही दशके, खरं तर काही शतके चालू आहे.  पण अजून तरी काही विशेष हाती  आलेलं  नाही.  सोनोग्राफी करून गर्भपिशवीचे तोंड आखूड झालंय का हे तपासता येतं. काही  अंदाज बांधता येतो.  पण आज मूग गिळून मिटलेलं तोंड, हे पुढे काही दिवसांनी आ वासेल का?, हा प्रश्न अजूनही आ वासून उभा आहे.  

अकाल प्रसूतीसाठी जोखमीचे घटक तेवढे आपल्याला माहित आहेत.  पूर्वी जर कमी दिवसाची प्रसूती झाली असेल तर अधिक सावध असायला हवं.  कारण आधीची अकाल प्रसूती, ही आताही तसेच होऊ शकेल, याची निदर्शक आहे.  जुळी, तिळी  वगैरे असतील तर गर्भपिशवीच्या तोंडावर इतका ताण येतो की पूर्ण दिवस भरण्याची शक्यता दुरावते. काही महिलांमध्ये गर्भपिशवीला मध्ये पडदा असतो किंवा गर्भपिशवी तयार होताना दोन भागात तयार झालेली असते.  असे काही जन्मजात रचना-दोष असतील तरीदेखील दिवस पूर्ण जाण्याऐवजी कमी दिवसाची प्रसुती होते.  एखादी स्त्री अतिशय काटकुळी असेल किंवा खूप जाडगुली असेल; तिचा  स्वतःचा जन्म कमी दिवसाचा असेल किंवा रक्ताच्या नात्यातील स्त्रियांना कमी दिवसाची प्रसूती झाली असेल;  तर हे देखील सगळे धोक्याचे इशारे आहेत.  पाठोपाठ बाळंतपणेही वाईट. सरकारने जागोजागी पाट्या लावल्याप्रमाणे, ‘दुसरे मूल केव्हा? पहिले शाळेत जाईल तेव्हा!’ हेच खरं.  आई मधील काही आजारसुद्धा कमी दिवसाची प्रसूती सोबतीला घेऊन येतात. डायबेटीस, बाळंतवात (Pregnancy Induced Hypertension),  वारंवार होणारे गुप्तरोग, लघवीचे इन्फेक्शन वगैरेंमुळे कमी दिवसाच्या प्रसूतीची शक्यता वाढते. गरोदरपणामध्ये यकृतामध्ये कधीकधी पित्त साठून राहते (Intrahepatic Cholestasis Of Pregnancy), कधीकधी रक्ताच्या गुठळ्या बनतात, अशा स्त्रियांना किंवा बाळाचं वजन पुरेसे वाढत नसणाऱ्या स्त्रिया, मधूनच अंगावरून थोडा थोडा रक्तस्राव होणाऱ्या स्त्रियांना  देखील ही जोखिम आहे.  काही महिलांमध्ये दिवसभरण्यापूर्वीच पाणमोट फुटते.  अशा परिस्थितीमध्ये देखील कमी दिवसाची प्रसूती जवळपास अटळ आहे. बाळामध्ये काही व्यंग असेल तर बरेचदा  कमी दिवसाची प्रसूती होते. ताण, तणाव, प्रदूषण हे नेहमीचे व्हिलन आहेतच.  नवोढा आणि प्रौढा (अठराच्या आत आणि  पस्तिशीच्या पुढे)  अशा टोकाच्या वयातील स्त्रियांमध्ये कमी दिवसाच्या प्रसूतीची शक्यता वाढते. गरीब, वंचित, कोणत्याही वैद्यकीय सेवेपर्यंत न पोचलेल्या स्त्रियाही जोखमीच्या गटात येतात.  याशिवाय घरात होणारी मारहाण आणि भावनिक कुचंबणा  हे ही  घटक लक्षात घ्यायला हवेत.

वरीलपैकी काही घटक टाळता येण्यासारखे आहेत, काही नाहीत.  तेव्हा कमी दिवसाची प्रसूती टाळण्यासाठी काय करावं वा  करू नये,  याची ही  छोटीशी जंत्री.

१.             दिवस राहण्यापूर्वी आपलं वजन प्रमाणात आहे ना हे पाहावे.  

२.             तंबाखू, मिश्री, दारू आणि अंमली पदार्थ यापासून चारच काय चांगलं  आठ हात लांब रहावे आणि नवऱ्यालाही   तसंच करायला भाग पाडावे. नवऱ्यानी ओढलेल्या बीडी-सिगरेटचा धूर खाल्याने देखील आई-गर्भाला इजा  होत असते.  आईच्या दारूचा तर गर्भावर थेट परिणाम होतो.   नवऱ्याच्या दारूचा जरी बाळावर थेट परिणाम होत नसला तरी अप्रत्यक्ष परिणाम बाळाला भोगावेच लागतात.  व्यसनांनी जर्जर झालेल्या बापापेक्षा सुदृढ बाप असेल तर बाळाचं शैशव सुखात जाईल, नाही का?

३.             ब्लडप्रेशर, डायबिटीस, थायरॉईडचे विकार असे आजार असतील तर त्यावर मनोभावे उपचार घ्या आणि ते डॉक्टरी सल्ल्यानुसार चालू ठेवा.  ‘डॉक्टरांनी औषधांची आवश्यकता आहे असं सांगितलंय, पण मी लई भारी! मी  माझ्या निश्चयाच्या बळावर, माझ्या  मनोनिग्रहाने, माझ्या मनःशक्तीने; निव्वळ डाएट करून, निव्वळ व्यायाम करून, निव्वळ  योगासनांनी; ब्लडप्रेशर आणि/किंवा  डायबिटीस आणि/किंवा थायरॉईड वगैरे आटोक्यात आणून दाखवतेच. गोली को गोली मारो!!’ असली भीष्मप्रतिज्ञा करू नका.

४.             डॉक्टरांशी बोलून आवश्यक त्या लसी आधीच घेऊन टाका.  रूबेला, स्वाईन फ्लू, बी प्रकारची कावीळ, अशा लसी दिवस राहण्यापूर्वी घेतलेल्या चांगल्या.

 

इतकं  सगळं करूनही जर कमी दिवसाच्या कळा यायला लागल्या तर अनेक औषधे वापरली जातात  आणि होणारी प्रसूती किंवा किमान त्यापासून होणारे धोके  टाळण्याचा किंवा कमी करण्याचा प्रयत्न केला जातो.  बरेचदा कमी दिवसाची प्रसुती तऱ्हेतऱ्हेच्या  इन्फेक्शनमुळे होत असल्याने अँटिबायोटिक्स वापरली जातात. पाणमोट जर फुटली असेल तर ज्या क्षणापासून पाणी बाहेर पडायला लागते तेव्हापासून बाहेरचे जंतूदेखील आत शिरकाव करायला लागतात.  त्यामुळे इथेही अँटिबायोटिक्सचा  उपयोग होतो.  गर्भपिशवीच्या कळा कमी करतील अथवा थांबवतील अशी औषधेसुद्धा उपलब्ध आहेत.  यामुळे कळा पूर्णपणे थांबून अकाली प्रसूती पूर्णतः जरी टळत नसली, तरी आजचा जन्म उद्यावर ढकलण्याचा फायदा होतोच होतो. असे केल्याने  बाळाची वाढ होण्यासाठी जी इंजेक्शने दिली जातात (Steroids), त्यांचा प्रभाव सुरू व्हायला वेळ मिळतो. मॅग्नेशियम सल्फेट, कॅल्शियम चॅनेल ब्लॉकर्स,  प्रोजेस्टेरॉन अशा प्रकारची औषधं  कळा थांबवण्यासाठी वापरली  जातात.  पूर्वी चक्क दारूची इंजेक्शने  सुद्धा दिली जायची! पण कसं कुणास ठाऊक, यांचा पेशंटवर इफेक्ट यथातथाच   व्हायचा पण आरोग्य कर्मचाऱ्यांवर मात्र इफेक्ट  तात्काळ दिसून यायचे!! आता बंदच आहे तो प्रकार. 

ऑक्सिटोसिन हे कळा आणणारे  संप्रेरक. थेट  या विरुद्ध काम करणारे औषध (अॅटोसीबॅन) आता दाखल झाले आहे. पण त्याचीही  कामगिरी फारशी चमकदार नाही. पिशवीला टाका घालणे हा एक डॉक्टरप्रिय उपचार आहे.  पुन्हा एकदा शास्त्रीय निकषानुसार या उपचारालाही  काही मर्यादा आहेत.  संपूर्ण विश्रांती हा लोकप्रिय उपाय आहे.  पण दुःखद बातमी अशी की, याचाही  फारसा परिणाम होत नाही, असं अभ्यास सांगतात.

थोडक्यात अकाल प्रसुतीचे भाकीत वर्तवणे, सध्यातरी शक्य नाही आणि अशी प्रसूती होणारच नाही, अशा गोळ्या, औषधे, लसी,  इंजेक्शने, ऑपरेशनेही  उपलब्ध नाहीत.  कमी दिवसाची होऊ नये या नावाखाली जे जे केलं जातं,  ते ते मदत आणि सदिच्छा-स्वरूप असतं म्हणा ना.

 अर्थात अकाल प्रसव टाळता येत नसेल पण त्यापासून बाळाला उद्भवणारा त्रास मात्र बराचसा टाळता येतो. अत्यंत कमी दिवसाच्या आणि कमी वजनाच्या बाळांची  काळजी घेण्याचे तंत्र (Technology) आणि मंत्र (Protocols) आता विलक्षण प्रगत झालेले आहेत.    

बाळाला मुख्य त्रास होतो तो म्हणजे नीट श्वास घेता येत नाही.  बाळ पोटात असतं, त्या वेळेला पाण्यात तरंगत असताना त्याच्या फुफ्फुसांना काही काम नसतं.  त्याला लागणारा ऑक्सिजन आईच्या रक्तातून नाळेद्वारे त्याच्यापर्यंत पोचवला जात असतो.  एकदा या जलसमाधीतून बाहेर पडल्यानंतर फुफ्फुसाला काम करावंच लागतं.  आत हवा घेणे, ऑक्सीजन घेणे आणि कार्बन डाय-ऑक्साइड बाहेर टाकणे हे तत्क्षणी सुरू व्हावं लागतं.  पहिल्या श्वासाबरोबर हवेने फुलतात फुफ्फुसे.

म्हणजे अनरशाच्या  पीठाचा गोळा चांगला घट्ट असतो. पण अनरशाला  छान जाळी पडते.  फुलून  येतो अनरसा. तशी फुफ्फुसे फुलून येतात. पण अनरसा फुलला की तसाच रहातो. पुन्हा त्याचा पिठाचा  गोळा बनत नाही. पण अकाली जन्मलेल्या बाळांत, उच्छवासाबरोबर फुफ्फुसाचा   पुन्हा गोळा होऊ शकतो.  तसा  तो होऊ नये म्हणून काही विशिष्ट रसायनं  तिथे असावी  लागतात.  यांना म्हणतात सरफॅक्टंट. कमी दिवसाच्या बाळांमध्ये ही सरफॅक्टंट नसतात किंवा पुरेशी नसतात.  त्यामुळे बाळाला श्वास घ्यायला अडचणी येतात.  सरफॅक्टंट तातडीने तयार व्हावे, म्हणून कमी दिवसाच्या प्रसूतीची शक्यता दिसताच, आईला काही इंजेक्शने (Steroids) दिली जातात.  यामुळे नऊ महिने भरल्यावर तयार होणारे सरफॅक्टंट, दोन चार दिवसात तयार होते. आता झाली जरी कमी दिवसाची प्रसूती, तरी बाळाला सहज श्वास घेता येतो. इतकंच काय अशा उपचारांमुळे मेंदूतील पोकळीत होणारा  रक्तस्राव आणि आतडयाच्या अंतःत्वचेचा शोथ आणि झड,  अशा इतर दोन, जीवघेण्या आजारांपासून, बाळाचे रक्षण होते. बाळाच्या मेंदूतील पोकळीत होणारा  रक्तस्राव होऊ नये म्हणून मॅग्नेशियम सल्फेटही उपयुक्त ठरतं. हेच ते, जे कळा थांबवण्यासाठी वापरलं जातं ते.

बाळाचे अवयव भरभर पिकावेत म्हणून असे बहुविध उपचार आता केले जातात. कमी दिवसाची बरीच बच्ची आता  कच्ची रहात नाहीत. चांगली धडधाकट होतात, दंगा करतात. हे पिल्लू कमी दिवसाचं होतं बरंका, असं सांगूनही खरं वाटणार नाही इतकी मस्ती करतात.  

 

प्रथम प्रकाशन

लोकमत

सखी पुरवणी

१३/७/२०२१

 

 

 

 

 

 

असं केलं तर....?

 

असं केलं तर....?

डॉ. शंतनु अभ्यंकर, वाई.

 

करोनाच्या लाटा वर लाटा फुटत आहेत.  या साथीने आपल्या आरोग्य व्यवस्थेतल्या अनेक त्रुटी उघड्या पाडल्या आहेत.  यातील काही आपल्याला आधीच माहीत होत्या.  लोकसंख्येच्या मानाने डॉक्टरांची कमतरता ही त्यातली एक. मायबाप सरकार  गरीब असल्यामुळे डॉक्टर प्रशिक्षित करण्याची महागडी चैन सरकारला परवडत नाही. सध्या  बिगर अॅलोपथिक डॉक्टर  ही उणीव भरून काढत असतात. 

पण ज्या साथीमुळे ही कमतरता ठसठशीत झाली, त्याच साथीदरम्यान, साथीसारख्याच पसरलेल्या तंत्रज्ञानाने, यावर मात करणे शक्य आहे. इंटरनेट आणि आभासी उपस्थितीतील शिक्षण आता अचानक पुढ्यात आलं आहे. ह्याचे तोटे आहेत तसे फायदेही आहेत.  

एक एमबीबीएस डॉक्टर निर्माण करण्यासाठी प्रचंड पायाभूत सुविधा आणि  भरपूर संसाधने लागतात. हा खर्च सरकारला परवडत नाही.  यावर उपाय म्हणून सरकारने हे क्षेत्र खाजगी क्षेत्राला मोकळे करून दिले आहे. इथे शिक्षण अर्थातच खर्च (अधिक संस्थाचालकांचा नफा) भरल्यानंतरच  प्राप्त होते. या क्षेत्रातही बड्या भांडवलदारांसाठी एमबीबीएस आणि छोट्या भांडवलदारांसाठी अन्य पॅथीय  कॉलेजेस अशी विभागणी झाली आहे.  कारण मुळातच सरकारी नियमानुसार,  अन्य पॅथीय  शिक्षणासाठी संसाधने, पायभूत  सुविधा, ईत्यादी   कमी लागतात!! हा सरकारी निर्णय असल्याने असं का आणि कसं?, हा प्रश्न अप्रस्तुत आहे.

आज प्राथमिक आरोग्य सेवा पुरवण्याचे काम अशी  अन्य पॅथी शिकलेली मंडळी  प्राधान्याने करत असतात. बरीच सक्षमपणे करत असतात. मात्र यात अनेक तोटे आणि धोकेही आहेत.  वैयक्तिक आणि सार्वजनिक देखील.

या डॉक्टरांना आधुनिक औषधशास्त्र शिकवलेलेच नसते. पण प्रॅक्टिसमध्ये  तर आधुनिक वैद्यकीचीच औषधे वापरावी लागतात. त्यामुळे ते शिकणे आवश्यकच असते. आधुनिक वैद्यकीच्या जगात मागच्या दाराने प्रवेश मिळतो हे जाणूनच तर हे अन्य पॅथीय शिक्षण  निवडलेले आणि सोसलेले असते.   ‘जी पॅथी शिकला आहात  तीच तेवढी औषधे द्यावीत’, असा नियम अंमलात आला, तर ही अन्य पॅथीय  महाविद्यालये, उद्या  ओस पडतील.  त्यामुळे स्वतः धडपडून धडपडून, कोणाच्यातरी हाताखाली काम करत, हे  डॉक्टर आधुनिक औषधांचा वापर  शिकतात. असं हे शिक्षण अर्थातच अर्धवट आणि कामचलाऊ असतं.

यामुळे  आरोग्य व्यवस्थेत सतत एक दुय्यम गडी म्हणून वागणूक मिळते. करोना काळातही खुद्द सरकारनेच या डॉक्टरांना कमी मानधन देऊ केले. ही एक प्रकारची पिळवणूकच आहे. हे शोषणच आहे. सरकार दरबारी ही अवस्था म्हटल्यावर  समाजात आणि वैद्यकक्षेत्रात पुरेसा सन्मान राखला जात नाही.  पुरेशी बुद्धिमत्ता असूनही निव्वळ अन्य पॅथीय शिक्षण घेतल्यामुळे विकासाच्या, पदव्युत्तर शिक्षणाच्या, संशोधनाच्या, संधींपासून वंचित राहावं लागतं.

आता आयुर्वेद पदवीधरांना एमडी, एमएस वगैरे पदव्या दिल्या जातात.  मात्र पदव्युत्तर पदवीचे हे भेंडोळे  बरेचदा पोकळच असतं. या अभ्यासक्रमात आधुनिक औषधोपचार करण्याचा ‘अनुभव’ (Training) तेवढा मिळतो, ‘शिक्षण’ (Education) नाही.   दुय्यमत्व काही संपता संपत नाही. उदाहरणार्थ  आयुर्वेद करून तुम्ही, एमडी स्त्रीआरोग्यतज्ञ, झालात  तरीही  नसबंदी, वैद्यकीय गर्भपात व सोनोग्राफी; या स्त्री आरोग्य तज्ञाने करावयाच्या प्राथमिक गोष्टी करण्यास तुम्ही कायद्याने पात्र ठरत नाही! कायद्याची  तलवार सतत टांगती राहते.  अशी अनेक उदाहरणे देता येतील.

पण या साथीनेच ठसठशीतपणे पुढे आणलेली आणखी एक गोष्ट म्हणजे, एमबीबीएस / फॅमिली डॉक्टर / प्राथमिक आरोग्यतज्ञ, होण्यासाठी इतक्या  प्रचंड मोठ्या सोयीसुविधांची, खर्चाची गरज आता राहिलेली नाही.

दोनच उदाहरणे देतो म्हणजे माझा मुद्दा स्पष्ट होईल. शरीररचना (अनॅटॉमी) शिकण्यासाठी शवविच्छेदन आवश्यक आहे. नव्या तंत्रज्ञानामुळे, प्रत्यक्ष शवविच्छेदनापेक्षा कित्येक पट सरस असं दर्शन, व्हिडिओजच्या माध्यमातून सहज शक्य झाले आहे. आजची मुले हेच प्राधान्याने वापरत असतात. प्रामाणिकपणे सांगायचं तर, शवविच्छेदन आता थ्रिल आणि  बाहेर मिरवणे,  यापुरतेच   उरले आहे.  मृतदेहांची चिरफाड  करून मिळणारे ज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने मिळणारे ज्ञान, यात प्राथमिक आरोग्य तज्ञ होण्यासाठी, तंत्रज्ञान युक्त ज्ञानच उजवे ठरेल.  

डॉक्टर होण्यासाठी निरनिराळे पेशंट प्रत्यक्ष तपासण्याची  आवश्यकता असते.  मात्र कोणत्याच डॉक्टरला सर्व प्रकारचे पेशंट बघायला मिळत नाहीत. अनेक आजार, त्यात दिसणारी लक्षणे, तपासण्यांच्या रिपोर्टमधील बारकावे, याची माहिती आता व्हिडिओच्या माध्यमातून सहजपणे शिकवता येते; शिकता येते. असे अत्यंत स्तुत्य प्रयत्न ठायी ठायी चालू आहेत.

तेंव्हा बड्या बड्या इमारती, मोठ्या मोठ्या प्रयोगशाळा, शेकडो पेशंटसाठीची  ऐसपैस इस्पितळे आणि भला मोठा स्टाफ; यातला बराचसा भाग नव्या तंत्रज्ञानाच्या मदतीने अनावश्यक ठरतो. याचा अर्थ ‘पत्रद्वारा (किंवा आनलाईन) डागदर’ बनता  येईल असा मात्र नाही.  प्रत्यक्ष अनुभव, प्रत्यक्ष पेशंट, प्रत्यक्ष  शिक्षक, त्यांनी शिकवणे; ह्याला पर्याय नाहीच नाही. पण प्राथमिक वैद्यकीय शिक्षणाचा डोलारा आता निव्वळ प्रत्यक्षावर उभरण्याची गरज नाही, एवढाच याचा अर्थ. आज प्रत्यक्षाहून प्रतिमाच उत्कट आहे. म्हणूनच हे नवे प्रतिमान सुचवतो आहे.  

उलट बड्या हॉस्पिटलमध्ये प्राथमिक आरोग्य सेवेचे शिक्षण मिळणे दुरापास्त असते. जेजे किंवा  ससून म्हणजे काही प्राथमिक आरोग्य सेवा केंद्रे नाहीत. यासारख्या रुग्णालयामध्ये येणारे आणि दाखल होणारे, बहुतेक पेशंट अतिशय गुंतागुंतीचे आजार घेऊन आलेले असतात. यासाठीच तर ही इस्पितळे उभारलेली आहेत.   प्राथमिक आरोग्य सेवा देणाऱ्या मंडळींनी अशा आजारांचे निदान, उपचार, वगैरे करणं अजिबातच अपेक्षित नाही.  मात्र साध्यासुध्या आजाराचे रुग्ण, अशा ठिकाणी पुरेशा संख्येने पाहायलाच मिळत नाहीत. सर्व यंत्रणा ही अतिशय तीव्र आणि गुंतागुंतीचे आजार असलेल्या लोकांच्या सेवेसी गुंतलेली असते.  आला जरी कुणी थंडी तापाचा पेशंट, तरी या यंत्रणेच्या चरकातून जाताना,  भावी प्राथमिक आरोग्य सेवकांपर्यंत त्याची हाताळणी यथायोग्यरित्या पोहोचतच नाही. सारी मंडळी चित्तचक्षूमत्कारिक काय दिसते इकडे डोळे लावून बसलेली असतात.

छोटे दवाखाने आणि छोटी कॉलेजेस या त्रुटीवर सहज मात करू शकतील. छोट्या जागेत,  अगदी सिव्हिल हॉस्पिटलच्या आश्रयाने, प्राथमिक आरोग्य तज्ञ निर्माण करणारे कॉलेज सहज चालू होऊ शकते. चीन (बेअर फूट डॉक्टर) आणि इतर काही देशात असे प्रयोग झाले आहेत.  अशी कॉलेजे नव्याने उभरण्याचीही गरज नाही. सध्या अस्तित्वात असलेली अन्य पॅथीय महाविद्यालये  जर अन्य पॅथीय डॉक्टर निर्माण करण्यासाठी सक्षम आहेत;  तर ती प्राथमिक आरोग्य सेवा देणारे, कसबी एमबीबीएस  डॉक्टर, निश्चितच निर्माण करू शकतील.  मात्र त्याला मोठ्या प्रमाणावर आधुनिक तंत्रज्ञानाची जोड मिळायला हवी आणि अभ्यासक्रमातही यथायोग्य बदल करायला हवेत.

पदवीस्तरावर एमबीबीएस असा एकच अभ्यासक्रम असावा.    अन्य पॅथीय अभ्यासक्रम, थेट पदव्युत्तर स्तरावर पर्याय म्हणून ठेवता येतील.

यात अनेक फायदे संभवतात.  

फारशा पायाभूत सुविधा अथवा गुंतवणूक न करता, प्राथमिक आरोग्य तज्ञांची चणचण मिटेल.

लघु वैद्यकीय महाविद्यालयातून प्राथमिक आरोग्य तज्ञ निर्माण करण्याची क्षमता जसजशी विकसित होत जाईल तसतसे सध्याच्या महा-महाविद्यालांचे हे काम कमी करून, त्यांना  अनेक नवे नवे सुपर स्पेशालिटी अभ्यासक्रम चालवण्यास, संशोधनाधारीत काम करण्यास  मोकळीक देता येईल.  

आधुनिक वैद्यकीचे शिक्षण मिळाल्यामुळे, पदव्युत्तर अभ्याक्रमासाठी, अन्य पॅथींकडे वळणारी मंडळी, त्या त्या  पद्धतींकडे अधिक डोळसपणे पाहतील.  केवळ भक्तीभावातून नव्हे, केवळ अभिनिवेशाने  नव्हे, केवळ ‘मोले घातले रडाया’ म्हणून नव्हे; तर चिकित्सक दृष्टिकोनातून पाहतील. संशोधन, निष्कर्ष आणि केले  जाणारे दावे, या बाबतीत अधिक सजग राहतील.  या क्षेत्रातील उपयुक्त औषधे पुढे येतील. त्यावर चांगल्या दर्जाचे संशोधन सुरू होईल. आयुर्वेद हा आपल्या संस्कृतीचा भाग आहे. त्यात धार्मिक आणि देशभक्तीचेही रंग आहेत.  योग आणि आयुर्वेद हे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भारतीय   ‘सॉफ्ट पॉवर’चा भाग आहेत. तेंव्हा विज्ञानाचा कस लावून यातील हीन आणि हेम वेगळं  काढणं, हे तर आपले राष्ट्रीय कर्तव्य आहे म्हणा ना. नव्या रचनेत, हे सहजपणे साध्य होईल. कदाचित होमिओपॅथीसारखे छद्मशास्त्रीय प्रकार, पुरेशा विद्यार्थी संख्येअभावी, आपोआप बंदही  पडतील किंवा (इग्नूचा ताजा ज्योतिष अभ्यासक्रम बघता) नवे छद्मवैज्ञानिक कोर्सेस सुरूही होतील! कालाय  तस्मै नम:, दुसरं  काय?

अन्य पॅथीय डॉक्टर संघटना  आज ब्रिजकोर्सची मागणी हिरीरीने पुढे रेटत आहेत. याचा रोकडा अर्थ असा की, सम्राट विवस्त्र असल्याचे आज  कोणी निरागस बालक सांगत नसून, खुद्द दरबारीच सांगत आहेत.  ब्रिज कोर्समुळे उजळ माथ्याने आधुनिक वैद्यकीची औषधे वापरता येतील, जे चालू आहे त्याला कायदेशीर मान्यता मिळेल, असा या मागचा विचार आहे. हा योग्यच आहे. प्रॅक्टिसची ३०-३५  वर्ष सतत कायद्याच्या धाकात काढणे कठीण आहे.  बदलता वैद्यकीय माहौल लक्षात घेता, भलतेच कठीण आहे.  थोडक्यात इथे ‘पुनर्वसनाची’ मागणी होते आहे आणि ते सन्मानपूर्वक केलेच पाहिजे. पण नवे अपंग निर्माण होऊ नयेत अशी काळजीही घेतली पाहिजे. नव्या रचनेनुसार हे साधले जाईल आणि कालांतराने हा प्रश्न कायमच मिटेल.

थोडक्यात फारशी गुंतवणूक न करता, वास्तव आणि आभासी वास्तव याची सुयोग्य सांगड घालून, कुशल प्राथमिक वैद्यक तज्ञ निर्माण करणारी महाविद्यालये काढणे, शक्य आहे. नव्या रचनेनुसार पदवीस्तरावर आधुनिक वैद्यकीचा, एमबीबीएसचा,  एकसमान अभ्यासक्रम असावा. अन्य पॅथी, पॅथीप्रेमी/पॅथीपंथीय   इच्छुकांसाठी,  निव्वळ पदव्युत्तर स्तरावर  शिकवल्या जाव्यात.

एका संथ, स्वस्त आणि वैद्यकविश्वावर विश्वास असणाऱ्या जीवनशैलीचा परिणाम म्हणून फॅमिली डॉक्टर ही संस्था उत्क्रांती झाली होती.  जीवनशैली बदलली. विद्युतगती, अवास्तव अपेक्षा आणि फट् म्हणता निष्काळजीपणाचा आरोप होण्याची शक्यता; अशा वातावरणात फॅमिली डॉक्टर ही संस्था लयाला गेली.  यात कॉर्पोरेट आरोग्य व्यवस्था, इनश्यूरन्स आणि पदव्युत्तर अभ्यासक्रमाच्या वाढीव जागा हेही घटक आहेत. पण या साऱ्या गदारोळातून एक उपयुक्त व्यवस्थेला आपण जवळपास मुकलो आहोत. यावर उपाय म्हणून हा लेखनप्रपंच. ‘असं केलं तर?’ असा विचार तरी करायला काय हरकत आहे?

 

प्रथम प्रसिद्धी

महाराष्ट्र टाइम्स

०७/०७/२०२१

विज्ञान म्हणजे काय? लेखांक ७ वैज्ञानिक पद्धत

 

विज्ञान म्हणजे काय?

लेखांक ७

वैज्ञानिक पद्धत  

डॉ. शंतनु अभ्यंकर, वाई.

 

जितका अचाट दावा, तितका बेफाट पुरावा हवाच की; नाही का? विज्ञानानी पुराव्याचे देखील एक विज्ञान विकसित केले आहे. एखादे विधान, कल्पना, दावा हे  खरे की खोटे हे तपासण्याच्या पद्धती आहेत.

यात अनेक युक्त्या वापरल्या जातात.

दोन भिन्न परिस्थितीची तुलना ही एक  मुख्य युक्ति आहे.  उदाहरणार्थ अ हे औषध चांगलं आहे का ब?, असा प्रश्न असेल तर काही आजारी माणसांना अ आणि काहींना ब; असं औषध देऊन दोन गटांची तुलना केली जाते.

असं सांगतात की एक शास्त्रज्ञ महाशय इतके काटेकोर होते की रोज ते  फक्त उजव्या बाजूचेच दात घासायचे. दात घासल्याने काही फायदा होतो का हे तपासण्यासाठी त्यांनी आपल्याच निम्या  दातांची तुलना उरलेल्या निम्या दातांशी करायचे ठरवले होते!

वैज्ञानिक बरेचदा प्रयोग रचतात. उदाहरणार्थ पाऱ्याचा उत्कलन बिंदु किती? असा प्रश्न असेल तर शास्त्रज्ञ काय करतात? ते  पारा घेतात आणि उकळतात. ज्या क्षणी उकळायला लागतो त्या क्षणी त्याचे तापमान मोजतात. नोंदवून ठेवतात. असं बरेचदा करतात. अनेक जणांकडून, अनेक प्रयोगशाळात तपासणी केली जाते. प्रत्येक वेळी येणारे निरीक्षण नीट नोंदवून ठेवले जाते.

पाऱ्याचा उत्कलन बिंदु ३६५.७^०से इतका आहे. पण आश्चर्य म्हणजे दरवेळी प्रयोग केला की तो नेमका ३६५.७^०से इतकाच भरेल असं नाही. अनेक कारणानी आपले निरीक्षण या तापमानाच्या किंचित वर किंवा खाली असू शकते. तापमान नोंदणाऱ्यांकडून बारीकसारिक चुका होऊ शकतात. तापमापकात काही दोष असू शकतात. घेतलेल्या पाऱ्यात काही भेसळ असू शकते.  त्या ठिकाणचा वायूभार (वातावरणीय दाब) कमी अधिक असू शकतो.  म्हणून अनेक वेळा, अनेक व्यक्तींनी, अनेक प्रयोगशाळांत, प्रमाणित वातावरणात,  तोच प्रयोग, पुनःपुन्हा  करण्याला महत्व आहे. मग या सगळ्या निरीक्षणांचा अभ्यास करून त्यांची सरासरी काढली जाते.

थोडक्यात आपल्याकडून मोजणीत कोणतीही त्रुटी राहू नये, कोणतीही चूक राहू नये, अगदी काटेकोर आणि सुयोग्य तपासणी व्हावी अशी दक्षता घेतली जाते. आपण कुठे कुठे चुकू शकतो, कुठे कुठे घोटाळा  होऊ शकतो याचा आगाऊ विचार करून वैज्ञानिक ह्या सगळ्या चुका टाळण्याचा प्रयत्न करत असतात.  

विज्ञानाची युक्ति वापरुन कोणत्याही प्रश्नाचा शोध घेता येतो. झाडे अमुक एका  रंगाच्या प्रकाशात अधिक वाढतात का? ध्वनि प्रदूषणाचे काय दुष्परिणाम होतात? तारे चमचम का करतात? आकाश निळे का दिसते? अशा कोणत्याही प्रश्नाचा वेध आपण ही युक्ति वापरुन घेऊ शकतो.

अगदी तुमच्या मनीमाऊला गोल आकाराची बिस्किटे आवडतात का चौकोनी? याही प्रश्नाचे उत्तर तुम्ही शोधू शकाल. ‘माझ्या मनीमाऊला गोल बिस्किटे आवडत नाहीत’; असं एक वाक्य तुम्ही मनात धरायचं. मग तुम्ही प्रयोग रचायला    सुरवात करायची. पण हे वाटतं तितकं सोप्पं नाही.

मनीला एक दिवस गोल आणि एक दिवस चौकोनी बिस्किटे देऊन ती कोणती बिस्किटे अधिक खाते हे मोजता येईल. पण रोज तीची भूक वेगवेगळी असणार. एके   दिवशी तिनी आधीच एखादा उंदीर मटकावला असेल तर ती बिस्किटे कमीच खाईल. आपले निरीक्षण चुकेल. आपला प्रयोग फसेल.  

यावर असं करता  येईल की दोन बशा शेजारी शेजारी ठेवायच्या.   एका बशीत गोल आणि एक बशीत चौकोनी बिस्किटे ठेवायची. कोणती जास्त खाते ते बघायचं. पण समजा  तिनी दोन्ही बशांकडे नीट न पहाता जी बशी जवळ आहे त्यातल्या बिस्किटांचा फडशा पाडला तर?  

म्हणजे एकाच बशीत दोन्ही प्रकारची बिस्किटे ठेवायला हवीत. तीही फक्त आकार वेगवेगळा असेल अशी. बाकी रंग, वास, चव, जाडी  अगदी समान हवं. ही बिस्किटे बशीत ठेवताना आधी एक प्रकारची बिस्किटे आणि त्यावर दुसरी असं करून चालणार नाही. बिस्किटांची चांगली सरमिसळ असली पाहिजे. म्हणजे जर मनीला गोल बिस्किटे अधिक आवडत असतील तर ती आपोआपच त्यातून शोधून शोधून गोल बिस्किटे खाईल. शिवाय हा प्रयोग बरेचदा करायला हवा. आठ दहा दिवस तरी नक्कीच. शिवाय सर्व दिवशी एकाच प्रकारची बिस्किटे हवीत. आज क्रीमची, उद्या ग्लुकोज, परवा  घरी केलेली,  असं करून चालणार नाही.  

एखादा प्रयोग रचायचा म्हणजे किती गोष्टींचा विचार करावा लागतो हे तुमच्या लक्षात आलंच असेल.

येणेप्रमाणे सारी सिद्धता झाल्यावर आठ ते दहा   दिवस तुम्हाला नीट निरीक्षणे करून नोंदवायला हवीत. मनीनं गोल बिस्किटे अधिक खाल्ली का चौकोनी हे आता तुमच्या लक्षात येईल. तुमचे पहिले विधान होते, ‘माझ्या मनीमाऊला गोल बिस्किटे आवडत नाहीत’, हे वाक्य  चूक का बरोबर हे आता तुम्हाला ठरवता येईल.

या साऱ्या छोट्या आणि साध्याश्या प्रयोगात तुम्ही विज्ञानाची एक अत्यंत उपयुक्त पद्धत वापरली आहे.

आधी तुम्ही एक प्रश्न संशोधनासाठी घेतला. (हो! तुम्ही जे केलं ते संशोधनच होतं बरं!!)

हा प्रश्न होता, मांजराची बिस्किटाची आवड बिस्किटांच्या आकारावर अवलंबून असते का?

मग त्या बाबतीत तुम्ही एक विधान मनात धरलंत. ते विधान होतं, ‘माझ्या मनीमाऊला गोल बिस्किटे आवडत नाहीत’.  ह्याला म्हणतात मूळ गृहीतक (Null Hypothesis).

मग हे गृहीतक सत्य की असत्य हे ठरवण्यासाठी तुम्ही प्रयोग (Experiment) केलात. त्यात काहीही त्रुटी राहू नये म्हणून आटोकाट काळजी घेतलीत.

प्रयोगाच्या नोंदींचा (Observations) विचार करून तुम्ही मनीला कोणती बिस्किटे आवडतात हे ठरवले. तीने गोल बिस्किटे जास्त खाल्ली असतील तर तिला गोल बिस्किटे जास्त आवडतात, चौकोनी खाल्ली असतील तर चौकोनी जास्त आवडतात. ह्याला म्हणतात निष्कर्ष (Conclusion) काढणे. ह्या नुसार तुम्ही मूळ गृहीतक सत्य की असत्य हे ठरवू शकता. इतकंच नव्हे तर तुमचा निष्कर्ष बरोबर असेल तर त्यावर आधारित काही भविष्यवाणी तुम्ही खात्रीने करू शकता. उदाहरणार्थ मनीला जर गोल बिस्किटे आवडतात असा निष्कर्ष आला तर घरी आणलेला गोल बिस्किटांचा पुडा लवकर संपेल.  

 

ह्या प्रयोगात आणखीही बऱ्याच खाचाखोचा  आहेत बरं. समजा एकूण १०० बिस्किटांपैकी मनीने  ५१  गोल आणि ४९ चौकोनी बिस्किटे खाल्ली   (५१+४९=१००). ५१ विरुद्ध ४९, असा स्कोअर आला तर काय निष्कर्ष काढाल बरं? ५१ विरुद्ध ४९  म्हणजे सामना जवळजवळ बरोबरीतच सुटला असं म्हणायला हवं, नाही का? स्कोअर मधे किती फरक असला तर तो महत्वाचा (लक्षणीय) मानायचा?    या प्रश्नाचं उत्तर आहे.  पण अवघड आहे. ह्या प्रश्नाचं उत्तर शोधता येतं ते संख्याशास्त्राच्या मदतीने. अशा फरकाला ‘संख्याशास्त्रीय दृष्ट्या लक्षणीय फरक’ असं म्हणतात.

गृहीतक, प्रयोग, निरीक्षणे आणि ते  गृहीतक  योग्य वा  अयोग्य असा निष्कर्ष ही विज्ञानाची पद्धत आहे. आपणच मनात धरलेलं मूळ गृहीतक हरप्रकारे, हिरीरीनं खोडून काढायचा प्रयत्न करणे ही विज्ञानाची पद्धत आहे. असे सर्व शक्तिनिशी केलेले सर्व प्रयत्न करूनही ते  गृहीतक नाशाबित करता  आलं नाही, तरच ते मान्य केलं जातं. 

अशा पद्धतीने काढलेल्या निष्कर्षाचा आणखी एक फायदा होतो. त्यावर आधारित बिनचूक भविष्यवाणी करता  येते. इथे भविष्यवाणी म्हणजे ज्योतीष नाही हं.

 

क्रिकेटमधील शास्त्रीय भविष्यवाणी.

क्रिकेटमध्ये एलबीडब्लू झाला अथवा नाही हे थर्ड अंपायर मंडळी स्क्रीनवर त्या चेंडूचा संभाव्य प्रवास पाहून ठरवतात. तो चेंडू दांडी गुल करणार होता का नाही ह्याचं नेमकं दर्शन स्क्रीनवर होत असतं. गतीच्या नियमांचा  आधार घेऊनच तर हा प्रकार चालतो. विज्ञानाच्या आधारे केलेली ही भविष्यवाणीच आहे. गतीचे नियम, गुरुत्वाकर्षणाचा नियम वगैरे अतिशय नेमके आणि बिनचूक आहेत ह्याचा  हा पडताळा. असा पडताळा पहाता  येणं   हे देखील विज्ञान नावाच्या युक्तिचं एक व्यवच्छेदक लक्षण आहे.  (व्यवच्छेदक हा जरा अवघड शब्द मी इथे मुद्दाम वापरला आहे. व्यवच्छेदक म्हणजे ज्या शिवाय ही युक्ती अपुरी ठरेल असं लक्षण.)

 

आणखी दोन उदाहरणे

सूर्य आणि ग्रह पृथ्वीभोवती फिरताहेत असं आपण रोजच पहातो. पण शाळेत आपल्याला शिकवतात की हा तर फक्त आभास. प्रत्यक्षात पृथ्वी आणि इतर ग्रह सूर्याभोवती फिरत आहेत. सूर्य पृथ्वीभोवती फिरला काय किंवा पृथ्वी सूर्याभोवती फिरली काय; आपल्याला सूर्य आपल्याभोवती फिरतोय असंच भासणार नाही का? तेंव्हा कोण कुणाभोवती फिरते आहे हा एक मोठाच गहन प्रश्न होता.

थोडक्यात, सूर्य आणि इतर ग्रह  पृथ्वीभोवती फिरत आहेत  असं एक गृहीतक होतं.  पृथ्वी आणि सर्व ग्रह  सूर्याभोवती फिरत आहेत; असं दुसरं गृहीतक होतं. यातलं कोणतं तरी एकच खरं होतं. मग ग्रहांच्या हालचालींचा अभ्यास केला गेला. त्यात असं लक्षात आलं की सूर्य स्थिर आहे असं गृहीत धरलं तर गणितं, अधिक नेमकी येतात. पंचांग, ग्रहणे, ग्रहगती अधिक नेमकेपणानी सांगता  येते. ग्रहांच्या स्थितीवरून जहाजांचे स्थान निश्चित करता  येते. समुद्रभ्रमण सुलभ होते.   या उलट  पृथ्वी स्थिर आहे आणि सूर्य तिच्याभोवती फिरतोय असं गृहीत धरलं तर गणित किचकट तर होतंच पण उत्तरेही मोघम येतात. त्यामुळे ज्या गृहीतकानी बिनचूक भविष्यवाणी शक्य झाली ते बरोबर असणार अशी अटकळ बांधली गेली. सूर्य स्थिर आणि बाकी मंडळी त्या भोवती फेर धरून आहेत हे मान्य झालं.  सूर्य स्थिर असल्याचे इतर पुरावे आपल्याला नंतर स्पष्ट झाले.   

या लेखमालेतील चौथ्या लेखांकात मेंडेलिव्हच्या आवर्तसारीणीबद्दल मी लिहिले होते. या तक्त्यात सर्व मूलद्रव्ये त्यांच्या गुणधर्मानुसार संगतवार मांडली आहेत. मेंडेलिव्हच्या काळी (१८६९) सर्व मूलद्रव्ये ठाऊक नव्हती. अज्ञात रसायनांच्या जागा त्याने मोकळ्या ठेवल्या आणि त्या रिक्त जागांवरील रसायनांचे गुणधर्मही त्यांनी आधीच वर्तवून ठेवले. पुढे जेंव्हा या अज्ञात मूलद्रव्यांचा शोध लागला, तेंव्हा त्यांचे गुणधर्म, मेंडेलिव्हच्या भाकीताशी, तंतोतंत जुळत असल्याचे आढळले. भाकीत बिनचूक आल्याने मेंडेलिव्हने मांडलेली रचना शास्त्रशुद्ध असल्याचे सिद्ध झाले.

 

थोडक्यात वैज्ञानिक पद्धत म्हणजे;    

·       गृहीतक मनात धरणे (Null Hypothesis)

·       प्रयोग (Experiment)

·       निरीक्षणे (Observations)

·       निष्कर्ष (Conclusion)

·       त्यानुसार मूळ गृहीतकाचा स्वीकार अथवा  नकार.

·       तुमचे मूळ गृहीतक बरोबर ठरले तर त्यावर आधारित भविष्यवाणी तुम्ही खात्रीने करू शकता.

·       आणि तुमचे मूळ गृहीतक जर चूक ठरलं तर नाउमेद न होता; ‘नवे गृहीतक नवा प्रयोग’, हा विज्ञानाचा खेळ खेळायला तुम्ही पुन्हा तैय्यार असता!!

 

पूर्वप्रसिद्धी

किशोर मासिक

जुलै २०२१

 

 

 

डबल, ट्रिपल आणि क्वाड्रूपल

 

डबल, ट्रिपल आणि क्वाड्रूपल

डॉ. शंतनु अभ्यंकर

 

डबल शब्द आपल्या अगदी परिचयाचा आहे. डबलडेक्कर, डबल फिल्टर, डबल मज्जा वगैरे. ट्रिपलचा आणि आपला संबंधही  अगदी बालपणापासून, म्हणजे ट्रिपल-पोलिओ मधल्या ट्रिपल पासून  सुरू होतो. त्यामानाने क्वाड्रूपल हा लांबच्या चुलत्या इतका दूरस्थ. पण आजकाल दिवस राहिले रे राहिले,  की या शब्दांशी संबंध येतो. कारण  डबल मार्कर, ट्रिपल मार्कर, क्वाड्रूपल मार्कर अशा तपासण्या आता उपलब्ध आहेत.

नव्या पाहुण्याची चाहूल लागताच आनंदलहरींबरोबर एक चिंतेचा तरंगही उमटत असतो. कोणी उघडपणे तसं म्हणत नाही; पण सारं काही सुखरूप पर पडेल ना?, बाळ-बाळंतीण निरोगी, सुखरूप असेल ना?, अशा शंका मन कुरतडत असतात. जगातील कोणतीच टेस्ट आणि कोणताच डॉक्टर बाळ बाळांतीण  संपूर्ण निरोगी आहेत आणि रहातील; असं छातीठोकपणे सांगू शकत नाही. बाळ-बाळंतीण १००% सुखरूप आहेत का?, या प्रश्नाचं प्रामाणिक आणि सार्वकालिक उत्तर, ‘सांगता  येत नाही’, हेच आहे.  मात्र बाळ अथवा बाळंतिणीला अवाजवी धोका आहे का?, ह्या प्रश्नाचं उत्तर काढता येतं. दरवेळी डॉक्टर तेच करत असतात. या नव्या नव्या तपासण्यांमुळे ह्या  उत्तरात  अधिक नेमकेपणा आला आहे. डबल मार्कर, ट्रिपल मार्कर, क्वाड्रूपल मार्कर तपासण्या या अशा आश्वस्त करणाऱ्या तपासण्या आहेत. पण बरेचदा हयाबद्दल अर्धवट माहिती असल्यामुळे, आश्वस्त होण्याऐवजी पेशंट अस्वस्थच जास्त होतात. म्हणून हा लेखनप्रपंच.

 

ह्या तपासण्या करण्याचा काही विशिष्ठ कालावधी ठरलेला आहे. ११ ते १४ आठवडे आणि/अथवा १५ ते २१ आठवड्या दरम्यान ह्यातील विविध टेस्ट करता येतात. आधी अथवा नंतर नाही.

 आईचे वय, वजन, ऊंची, आधीच्या अपत्यांची माहिती,  सोनोग्राफीत दिसणाऱ्या काही खाणाखुणा आणि आईच्या रक्तातील काही घटकांचा एकत्रित विचार केला जातो. आईच्या रक्तातील दोन (PAPP-A, hCG); तीन (AFP, E3, hCG) किंवा चार (AFP, E3, hCG आणि  Inhibin-A) घटक मोजले जातात. यावरूनच ह्या तपासण्यांना डबल, ट्रिपल, क्वाड्रूपल मार्कर असे नाव पडले आहे.  

यातून आई  आणि बाळाबद्दल काही भविष्य वर्तवण्याचा प्रयत्न असतो.  पण या साऱ्या घटकांतील नातेसंबंध इतका गुंतागुंतीचा आहे की हे सारे संगणकाच्या मदतीनेच शक्य आहे.  यातून, आईचे बीपी वाढण्याची शक्यता, बाळाचे वजन कमी असण्याची शक्यता, बाळांत  दोष असण्याची शक्यता वगैरे  वर्तवली जाते. प्रत्यक्षात ह्या गोष्टी घडणार आहेत वा  नाहीत असं नेमकं उत्तर मिळत नाही.

 उदाहरणार्थ, ‘बाळाच्या गुणसूत्रात दोष असू शकेल’, असं उत्तर आलं, तर तसा दोष खरोखरच आहे का, हे शोधायला बाळाच्या पेशी तपासाव्या लागतात. यासाठी बाळाभोवतीचे पाणी काढावे लागते (गर्भजलपरीक्षा, Amniocentesis) किंवा वारेचा तुकडा तपासायला घ्यावा लागतो (Chorionic  Villus Sampling).

म्हणजे हे कॉलेस्टेरॉल तपासल्यासारखे आहे. कॉलेस्टेरॉल वाढले म्हणजे लगेच काही तुम्हाला हार्ट अटॅक येत नाही, कदाचित कधीच येणार नाही, पण येण्याची शक्यता बरीच जास्त असते. या नवनव्या तपासण्या  शक्याशक्यतेच्या भाषेत बोलतात. ही भाषा सामान्यतः अपरिचित आणि वैतागवाणी असते.

 आपल्याला एक वाईट खोड असते. आपण डॉक्टरकडे जायचं, डॉक्टर आपल्याला तपासणार आणि सांगणार, तुम्हाला बी.पी आहे अथवा नाही; तुम्हाला शुगर आहे वा नाही. ह्या असल्या उत्तरांची आपल्याला सवय. तुम्हाला मतीमंद मूल होण्याची शक्यता ‘दोनशे छत्तीसात  एक’ एवढी आहे; किंवा ‘पस्तीसात एक’ एवढी आहे; हे असलं काही आपल्या पचनी पडत नाही. डबल, ट्रिपल वा क्वाड्रुपल मार्करचा रिपोर्ट हा असा शक्याशक्यतेच्या भाषेत येतो.

असला ‘नरो वा  कुंजरो वा’ रिपोर्ट पुढे नर का  कुंजर हे ठरल्याशिवाय काय कामाचा? पण नर का कुंजर हे ठरवणं खार्चीक असतं. जरा  धोक्याचंही  असतं.  म्हणून मग अधिक नेमक्या आणि महाग चाचणीची (Confirmatory test) गरज आहे का, हे सांगणारी अशी ‘चाचपणी’ (Screening Test)   आधी केली जाते. ह्या चाचपणीत ज्यांना अवाजवी धोका असल्याचं लक्षात येतं अशांसाठी पुढील तपासणी केली जाते.  ह्या चाचपणीतून बाळातील काही जनुकीय आजार आणि काही शारीरिक दोषांबद्दल इशारा मिळतो. बाळ सुपोषित असेल का?, आईचे बीपी पुढे वाढेल का?, अशा काही भविष्यातील धोक्यांचे इशारे मिळतात. बाळाचा मणका उघडा असणे, डाऊन्स सिंड्रोम (एक प्रकारचे मतीमंदत्व) वगैरेच्या  ९० ते ९५ % केसेस यातून ओळखता  येतात.  

अल्फाफीटोप्रोटीन, इस्ट्रीओल, एचसीजी आणि इनहीबिन ए अशा भारदस्त नावाचे पदार्थ यात तपासले जातात. बाळ  आणि वार याद्वारे निर्माण होणारी ही द्रव्ये, बाळाच्या आणि वारेच्या तब्बेतीबद्दल आपल्याला काही सुचवू शकतात.

उदाहरणार्थ अल्फाफीटोप्रोटीन अपेक्षेपेक्षा जास्त असेल तर बाळाचा मणका उघडा असण्याची शक्यता जास्त. अल्फाफीटोप्रोटीन कमी असेल तर बाळाला डाऊन्स सिंड्रोम असण्याची शक्यता जास्त. ह्याच सोबत इस्ट्रीओल कमी, पण एचसीजी आणि इनहीबिन ए वाढलेले, असा डाव पडला तर डाऊन्स सिंड्रोमची  ही शक्यता आणखी जास्त.

जर रिपोर्ट नॉर्मल/निगेटिव्ह  आला तर त्याचा अर्थ बाळाला आजार असण्याची  शक्यता इतकी कमी आहे की अधिक तपासण्या करण्याची गरज नाही. ही शक्यता शून्य मात्र नाही.

रिपोर्ट पॉझीटिव्ह,  म्हणजे आजाराची ‘अवाजवी’ शक्यता दर्शवणारा, आला तर अधिक तपासण्या करून आजार खरोखरच आहे का नाही ह्याची खात्री करून घेणे उत्तम. या अधिकच्या तपासण्या म्हणजे, वर म्हटल्याप्रमाणे, गर्भजलपरीक्षा किंवा वारेचा तुकडा तपासणे (कोरीऑन व्हीलस सॅमप्लींग). शंभरातल्या पाच एक जणींना  अशा तपासण्या कराव्या लागतात आणि त्यातल्या एखाददुसरीच्याच  बाळाचा मणका दुभंगलेला अथवा डाऊन्स निघतो.

आता दोन-तीन हजार रुपयांना पडणारा  हा  तपासणीचा खेळ खेळायचा का? ते तपासणे, रिपोर्टची वाट पहाणे, तो हातात पडल्यावरही विशेष उलगडा न होणे, पुन्हा पुढील तपासण्या कराव्या लागणे, त्यांच्या रिपोर्टची वाट पहाणे.. हे सगळं सगळं खूप मानसिक द्वंद्व निर्माण करणारं असतं. ज्यांना परवडतं त्यांच्या दृष्टीनी उत्तर जरा सोप्पं असतं. ज्याना हे सारं आर्थिकदृष्ट्या तापदायक असतं, त्यांना कुठून या फंदात पडलो असंही वाटू शकतं. पण  शेवटी हा जिचा तिचा  प्रश्न.

पस्तीशीच्या पुढे वय असेल, आधीची संतती सदोष असेल किंवा  डायबेटीस असेल तर  अशी तपासणी नक्की करावी.  परवडत असेल तर वरील काही नसतानाही  अशी तपासणी जरूर करावी.  कारण शेवटी पोरं होणार दोन नाही तर तीन; ती जितकी सुदृढ तितके चांगलेच की.

पण पेशंटची मानसिकता अशी नसते. बरेचदा रिपोर्ट नॉर्मलच येतो.  रिपोर्ट नॉर्मल आला तर, अनावश्यक टेस्ट करायला लावली, ‘आमाला उगाच भ्या सांगितलं’, घाबरवलं;  असा आरोप केला जातो. टेस्ट केली नाही आणि काही बिघडलं तर   गुगलज्ञानमंडित पंडिता, ‘टेस्ट का टाळली?’ असा सवाल करतात. म्हणजे काहीही केलं तरी डॉक्टरच चूक ठरतो.    

यामुळे डॉक्टरही बुचकळ्यात पडलेले असतात. समृद्ध समाजात या टेस्ट सर्रास केल्या जातात. प्रश्न आपण पामरांनी, पै पै जपून वापरावी लागणाऱ्या मंडळींनी, त्यांच्या किती कच्छपी लागायचं हा आहे. आता दुधानी न पोळताही ताक फुंकून  फुंकून पिण्याचा जमाना आहे. तेंव्हा कोणीही डॉक्टर या टेस्ट करा किंवा करू नका, असे थेट उत्तर देत नाहीत. ‘या टेस्ट कराव्यात अशी इंग्लंड-अमेरिकेत शिफारस आहे, सबब तुम्ही काय ते ठरवा’ असं सांगतात.  

म्हणूनच अशा टेस्ट कराव्यात का नाही हा निर्णय डॉक्टरांशी चर्चा करून प्रत्येकीनी स्वतःच्या जबाबदारीवर,  घ्यायचा आहे. हा माहितीपर लेख म्हणजे ही जबाबदारी समजावून सांगण्याचा एक प्रयत्न आहे. हा लेख आता तुम्ही वाचला आहे, आता तुम्ही डॉक्टरांशी बोला आणि ठरवा.

 

प्रथम प्रसिद्धी

लोकमत, सखी पुरवणी  

२९/६/२०२१