डॉक्टर, मला थायरॉईड आहे!

    डॉक्टर, मला थायरॉईड आहे!

डॉ. शंतनु अभ्यंकर, वाई.

“डॉक्टर, मला थायरॉईड आहे!”

“त्यात काय, मला पण आहे!!”

माझ्या दवाखान्यात घडणारा हा नेहमीचा संवाद.

थायरॉईड नावाची ग्रंथी सर्वांनाच असते. ती असल्याशिवाय जीवन अशक्य. तेंव्हा ‘मला थायरॉईड आहे’, ह्या विधानाला काही अर्थ नाही. मला डोके आहे, हृदय आहे, तसंच हे. खरंतर पेशंटला म्हणायचं असतं, मला थायरॉईडचा विकार आहे.

थायरॉईड ही ग्रंथी आणि थायरॉक्झीन हे त्या पासून स्त्रवणारे संप्रेरक (हॉरमोन). टी 3 आणि टी 4 हे त्याचे दोन प्रकार. ह्या ग्रंथीतून हे रक्तात मिसळते. शरीरात सर्वदूर जाते आणि सर्वदूर आपला प्रभाव दाखवते. मुख्यत्वे शरीरातल्या ऊर्जा वापराशी या संप्रेरकाचा थेट संबंध येतो. त्यामुळे ह्यात काही बिघाड झाला की सर्वदूर परिणाम दिसतात. बिघाड काहीही असू शकतो. म्हणजे थायरॉईडचा स्त्राव अती होणे किंवा कमी होणे. दोन्ही शक्य आहे. दोन्ही तापदायक आहे. अती झालं की त्याला म्हणतात हायपर-थायरॉईडीझम आणि अल्प झालं की हायपो-थायरॉईडीझम.

थायरॉईड स्त्राव निर्माण होण्यासाठी लागतं आयोडीन. बाळासाठी आणि आईसाठी असं मिळून दिवसाला 250 मिलिग्रॅम लागतं. दूध, अंडी, मांस, मच्छी ह्यात भरपूर असतं ते. शिवाय आता आपल्याकडे मीठ मिळतं, तेही ‘आयोडीन युक्त’ असतं. हे आयोडीन युक्त मिठाचं धोरण, आहारातील आयोडीन कमतरेविरुद्ध एक महत्वाचं पाऊल आहे.

थायरॉईडच्या आजारचे निदान नेहमीच शारीरिक तपासणी आणि रक्त तपासणी करुन केले जाते.

स्त्रियांच्या आरोग्यातही ह्या थायरॉईडच्या अनारोग्याला महत्व आहे. सगळंच सांगायचं म्हटलं तर निव्वळ त्यावरच लेखमाला लिहावी लागेल. तेंव्हा इथे थायरॉईड आणि गरोदरपण ह्याबद्दलचीच माहिती बघू या.

थायरॉईडचा विकार असेल तर गरोदरपणात अनेक प्रश्न निर्माण होऊ शकतात. तेंव्हा वेळोवेळी थायरॉईडची तपासणी (TFT) करण्याला पर्याय नाही.

गर्भावस्थेत या थायरॉईडच्या छत्रछायेत गर्भाची वाढ होत असते. पहिले तीन महीने तर बाळाच्या थायरॉईड ग्रंथी कार्यरत नसतात. त्यामुळे बाळ, वारेतून मिळणाऱ्या आईच्या थायरॉईड स्रावावरच संपूर्णतः अवलंबून असते. १२ आठवडयादरम्यान बाळाची ग्रंथी कार्यरत होते पण पूर्ण क्षमतेनी काम करायला पाचवा महिना उजाडतो. तेंव्हा आईच्या ग्रंथीचे काम सुरवातीपासूनच योग्य सुरू असणे अतिशय महत्वाचे आहे.

हायपर-थायरॉईडीझम

थायरॉईडचं प्रमाण वाढलं, की आईमध्ये धडधड, हाताला कंप सुटणे आणि वजन पुरेसे न वाढणे अशी लक्षणे दिसतात. हा प्रकार बहुतेकदा शरीरात थायरॉईडला उचकवणारी प्रतिपिंड (Antibodies) निर्माण झाल्यामुळे होतो. हा तर आपल्या प्रतिकारशक्तीचा प्रताप. ह्याला म्हणतात ग्रेव्हस् चा आजार. ‘ग्रेव्हस्’ म्हणजे कबर किंवा गंभीर ह्या अर्थी नाही हं. रॉबर्ट ग्रेव्हस् ह्या आयरीश डॉक्टरने हा प्रथम वर्णीला म्हणून त्याला हे नाव दिलं आहे.

गरोदरपणात स्त्रीची प्रतिकारशक्ती किंचित क्षीण झालेली असते. त्यामुळे हा प्रताप थोडा थंडावतो देखील. पण नंतर पुन्हा हा आजार उचल खातो. ह्याच्या या असल्या बेभरवशाच्या वागण्यामुळे वारंवार तपासणीला पर्याय नाही.

थायरॉईड स्त्राव वाढण्यामागे खास गरोदरपणाशी संबंधितही एक कारण आहे. गरोदरपणात वारेतून एचसीजी हे द्रव्य स्रवत असतं. ह्याच अगदी पूरच येतो म्हणा ना. गर्भसंवर्धनाचे सुरवातीचे काम ह्या द्रव्याचे. मग हा पूर ओसरतो. पण तो पर्यंत ह्या एचसीजीमुळे थायरॉईड ग्रंथीचा स्त्राव वाढतो. मग पेशंटला खूप उलट्या वगैरेचा त्रास होतो. तेंव्हा उलट्या जास्त होत असतील, वजन घटत असेल तर थायरॉईड स्त्राव वाढल्याची शंका घ्यावी. तीन महिन्यानंतर एचसीजीचा पूर ओसरतो आणि उलट्याही थांबतात.

अगदी क्वचित थायरॉईड स्थित एखादी गाठ जास्त स्त्राव निर्माण करण्याचा उद्योग करत असते. पण हे अगदी क्वचित. तेंव्हा ते जाऊ दे.

औषधोपचार न घेतल्यास थायरॉईडच्या दुखण्याचे गर्भावर आणि गर्भिणीवर दुष्परिणाम होतातच. गर्भपात, कमी दिवसाची प्रसूती, अशक्त मूल, बाळंतवात (पीआयएच) असे काही काही होते. टोकाच्या केसेसमध्ये काही अधिक गंभीर प्रकारही (थायरॉईड स्टॉर्म) घडतात.

ग्रेव्हस् च्या आजारात बाळावर थेट परिणामही संभवतो. ज्या प्रतिपिंडामुळे ग्रंथीचे स्राव वाढतात ती प्रतीपिंडे वारेतून बाळापर्यंत पोहोचू शकतात. मग बाळाची ग्रंथीही जास्त स्राव निर्माण करते. क्वचित तिचा आकारही वाढतो. त्याहून क्वचित, काही बाळात हा तापदायक ठरेल इतका वाढतो. बाळाची वारंवार सोनोग्राफी करुन, त्याची ग्रंथी तर वाढलेली नाही ना, हे तपासले जाते. ह्या आजारावर उपचार म्हणू कधी कधी आईची ही अति कामसू ग्रंथी ऑपरेशन अथवा किरणोत्सर्गी औषधाने निकामी केली जाते. मग आईला बरे वाटते. पण तिच्या शरीरातील प्रतीपिंडे कायमच असतात. ती बाळात जाऊन तिथे वरील लोच्या करू शकतातच. तेंव्हा अशा रोगमुक्त स्त्रियांत देखील, बाळाची वारंवार सोनोग्राफी करुन, त्याची ग्रंथी तर वाढलेली नाही ना, हे पहिले जाते.

बाळात जर ही ग्रंथी अती स्त्राव निर्माण करू लागली तर बाळाच्या नाडीचा वेग वाढतो, कधी याचा हृदयावर ताण येतो, टाळू लवकर भरते, बाळ अशक्त आणि किरकिरे बनते; असे अनेक परिणाम दिसतात. जर ग्रंथीचा ग्रंथोबा झाला तर बाळाला श्वास घ्यायला अडथळा येऊ लागतो.

उपचार

सौम्य आजाराला काहीही उपचार लागत नाहीत. उलट्या जास्त झाल्या तर प्रसंगोपात सलाईन लावावे लागते. शिवाय थायरॉईड विरुद्धची प्रतीपिंडे सापडली तर गोळ्या घ्याव्या लागतात. ह्यामुळे थायरॉईडचा स्राव मर्यादित रहातो आणि बाळाकडेही अति प्रमाणात जात नाही.

हायपो-थायरॉईडिझम

याउलट जर स्त्राव कमी असेल तरीही त्रास होतो. नीट संतुलन साधलेलं असावं लागतं.

कमी स्त्राव हा हशीमोटोचा आजार. हाही प्रतिकारशक्ती कृपेकरूनच होतो. इथे थायरॉईड विरोधी प्रतीपिंडे थायरॉईडच्या पेशींचा नाश करतात आणि ग्रंथीचे कार्य मंदावते. ग्रंथीचे कार्य मंदावते आणि ती बाईही एकदम ‘मंदा’ होते!

तिच्या चेहऱ्यावर सदैव खुदाई खिन्नता पसरलेली दिसते. तिचा जीवनरस जणू संपून जातो, हालचाली संथावतात, कशात मन लागत नाही, प्रचंड थकवा येतो, पायात गोळे येतात, बद्धकोष्ठता होते, डोंगराची हवा गार नसतानाही हिची ‘सोसना गारवा’ अशी तक्रार असते.

खूपच कमी थायरॉईड असेल तर रक्तक्षय (Anemia), गर्भपात, अशक्त मूल, बाळंतवात (पीआयएच) वगैरे प्रकार घडतात. इतरही काही अघटित घडू शकतं. तेंव्हा कमी थायरॉईडसाठी गोळ्या चालू असतील तर त्या दिवस राहिल्यावर बंद करू नयेत. उलट डॉक्टरी सल्ल्याने डोस अॅडजस्ट करुन घ्यावा.

उपचार

गोळ्या अगदी स्वस्त, सुरक्षित आणि प्रभावी आहेत. आईसाठी आणि बाळासाठीही आवश्यक आहेत. थायरॉईड हॉरमोनच्या (Levothyroxine) गोळ्या मिळतात. त्या नियमित घ्याव्या लागतात. सकाळी, उठल्याउठल्या, उपाशीपोटी संपूर्ण डोस घ्यायचा आहे. अन्य औषधांसोबत (उदा: लोह आणि कॅल्शियमच्या गोळ्या) या गोळ्या घेऊ नयेत. हयात टी 4 नावाचे संप्रेरक असतं. ह्याचा महिमा काय वर्णावा? हे बाळाच्या मेंदुपर्यंत अगदी सुरवातीपासून पोहोचू शकतं. हे तर अतिशय महत्वाचं. पण बाजारात थेट प्राण्यांच्या थायरॉईड ग्रंथींपासून निर्मिलेले ‘थायरॉईडवरचे औषध’ उपलब्ध आहे. हयात टी 4 आणि टी 3 अशी सरमिसळ असते. बाळाच्या मेंदूच्या वाढीच्या दृष्टीने यातले टी 3 अगदीच कुचकामी आणि टी 4 ची मात्रा अगदीच कमी. तेंव्हा हे असले औषध घेऊ नये.

प्रसूतीपश्चात थायरॉईड विकार

बरेचदा प्रसूतिनंतर थायरॉईडचं काम आधी अधिक आणि नंतर कमी झालेलं आढळतं (Postpartum Thyroiditis). हाही आपल्या प्रतिकारशक्तीचा प्रताप. सर्व पेशंटमध्ये या दोन्ही अवस्था दिसतात असं नाही. सुमारे तीन महीने अधिक थायरॉईड ही अवस्था टिकते. तक्रारी विशेष नसतात. विशेष असल्या तरच हृदय गती कमी होण्याची औषधे द्यावी लागतात. काही केसेसमध्ये स्त्राव कमी होण्याची औषधे द्यावी लागतात. पुढे स्त्राव कमी पडू लागतो. मग तो वाढायची औषधे सुरु करावी लागतात. स्त्राव कमी पडला की वर उल्लेखल्याप्रमाणे पेशंटची ‘मंदा’ होते. बरेचदा पेशंटला नैराश्य आलेलं आहे असाही समज होऊ शकतो. योग्य तपासण्यांनी योग्य निदान होते. वेगवेगळ्या अवस्थेनुसार तक्रारी बदलतात आणि उपचारही बदलतात. बहुतेक स्त्रियांत सुमारे वर्षभरात परिस्थिती पूर्ववत होते काहींत मात्र कायम औषधे चालूच ठेवावी लागतात.

तर अशी ही कंठग्रंथी थायरॉईड. मलाही आहे, तुम्हालाही आहे. हिचे कार्य निर्वेध चालो हीच सदिच्छा.

पूर्व प्रसिद्धी

लोकमत सखी पुरवणी

१५/६/२०२१

4मंजिरी जोशी वैद्य, Ravi Bhamre and 2 others

सारखं छातीत दुखतंय

 

सारखं छातीत दुखतंय

डॉ. शंतनु अभ्यंकर, वाई.

 

बऱ्याच बायकांना सारखं ‘छातीत’, म्हणजे स्तनाच्या गाठीत, दुखत असतं. बरं दुखतंय म्हटलं आणि विशेषतः छातीत दुखतंय म्हटलं  की  बहुतेक बायकांना एकच आजार आठवतो, कॅन्सर!! मग त्या सैरभैर  होतात. कुठेही खुट्ट वाजलं की छातीत धस्स होण्याची सवय असतेच काहींना. महत्वाचा मुद्दा एवढाच की, दुखणारी गाठ सहसा (९५% वेळा) कॅन्सरची नसते कारण कॅन्सरची गाठ सहसा दुखत नाही!!

अशाच एक बाई रात्रभर नवऱ्याला त्रास द्यायच्या. बाहेर काही वाजलं, कुत्रं जरा  भुंकलं, वाऱ्यानी पत्रा  जरी वाजला, तरी त्यांचं आपलं एकच टुमणं; ‘अहो ऐकलंत का, बाहेर काहीतरी आवाज येतोय.  जाऊन बघा बरं.  चोरा चिलटाचं लई भ्या सांगतात आजकाल!’ रात्र रात्र खेटे घालून नवरा वैतागला. म्हणाला, ‘अगं चोर काय वाजत गाजत येणारेत व्हय? येडी कुठची.’

यावर परिस्थिती  आणखी चिघळली. आता त्या बाई, ‘बराच वेळ  झाला, कुठेही  खुट्ट सुद्धा वाजलं नाही,’ म्हणून नवऱ्याला उठवतात.

तेंव्हा ‘कॅन्सरची गाठ सहसा दुखत नाही’ हे वाचून, ‘सध्या काहीच दुखत खुपत  नाहीये, सबब कॅन्सर असणार’, असा निष्कर्ष मात्र कृपया काढू नका!  

स्तनात वेदना उद्भवण्याची अनेक कारणे आहेत आणि त्यातील बहुतेक किरकोळ, साधीशी आहेत.

पाळीच्या चक्रातील संप्रेरकांतील (हॉर्मोनस्) असंतुलन हे एक कॉमन कारण आहे. हा त्रासही चक्रीय असतो आणि दोन्ही बाजूला होतो.   पाळीच्या आधी इस्ट्रोजेन आणि प्रोजेस्टेरॉन वाढतात, यामुळे स्तन फुगतात, आणि दुखतात. दोन बोटांनी  चाचपून पहिलं की बारीक बारीक, गाठी गाठी लागतात. काखेजवळच्या भागात आणि कधीकधी काखेत वेदना जाणवतात.   पाळी येताच हा त्रास बंद होतो. सह्य असेल तर हा त्रास म्हणजे कोणताही मोठा आजार मानला जात नाही. एका  नैसर्गिक क्रियेची व्यक्तीगणिक बदलणारी ठेवण, एवढाच त्याचा अर्थ. त्यात काळजी करण्यासारखं काही नाही.  

गरोदरपणाच्या  सुरवातीलाही  हा प्रकार आढळतो. सुरवातीला तीन महीने   स्तन हुळहुळे झाल्याचं बऱ्याच पेशंट सांगतात. यालाही काही उपचार लागत नाही. लागलेच तर दारू, सिगरेट, कॉफी, बंद; मीठ कमी आणि लागली  तर एखादी वेदनाशामक गोळी; एवढेच उपचार पुरतात. आपल्याकडे तसंही बायका दारू-सिगरेटच्या फंदात विशेष नसतात.     

काहींना गर्भनिरोधक गोळ्यांनी किंवा वयस्कर स्त्रियांना दिल्या जाणाऱ्या इसट्रोजेनच्या गोळ्यांनी त्रास होतो. मानसिक आजारासाठीची काही औषधे (क्लोरप्रोमॅझीन), हृदयविकारावरील काही औषधेही  (मूत्र-विरेचक, मिथीलडोपा अथवा डिजिटॅलीस)  स्तनशूल निर्माण करतात. ह्या गोळ्यांचं स्वरूप बदललं की त्रास थांबतो.

कधीतरी पूर्वीच्या शस्त्रक्रियांचे व्रण दुखत रहातात. कधी   स्तनाच्या गाठीला कळत नकळत मार लागतो आणि जागा दुखायला लागते; सुजते, लाल होते, काळीनिळी  होते.   टेबलाचा कोपरा किंवा  लहान मुलाचा धक्का लागलेला असतो.  कधी मोठ्या मुलाचाही लागलेला असतो!  इतरत्र मुका  मार लागल्यावर जे उपचार केले जातात तेच  इथेही लागू पडतात.

योग्य मापाची अंतरवस्त्रे नसतील तरीही कधी स्तनाची गाठ दुखू शकते. विशेषतः व्यायाम करताना, सतत काम करताना, जर योग्य मापाचे कपडे नसतील तर स्तनांना आधार देणाऱ्या लीगामेंट्सवर ताण येतो आणि वेदना होतात.

काही स्त्रियांच्या मध्ये स्तनाचा आकार अव्वाच्यासव्वा वाढतो आणि स्तनांबरोबर मान, खांदे वगैरेही ह्या भाराने भरून  येतात.  

कधी कधी फासळ्या, तिथले स्नायू वगैरेत काही सूज असते, इजा  असते आणि वेदना मात्र स्तनात आहे असा समज झालेला असतो. नीट शारीरिक तपासणी केली की हा फरक स्पष्ट होतो आणि योग्य ते उपचार करता येतात.  फासळ्यांत मऊ (कूर्चा, Cartilage) आणि कडक (हाड) असे भाग असतात. वयात येताना यांच्या सीमारेषेवर सूज येते. यातही बरेचदा स्तन दुखतोय असा गैरसमज होऊ शकतो.

कधी कधी स्तनांत हाताला टमटमीत गाठ लागते. एखादा पाण्यानी टम्म फुगलेला फुगा असावा, अशी. असल्या गाठी कसल्या आहेत याचा शोध घेण्यासाठी सोनोग्राफी, मॅमोग्राफी (स्तनाचा एक्सरे) आणि गाठीतील पाणी काढून तपासले जाते. बरेचदा पाणी काढून भागते. निदनही होते आणि उपचारही. वेगळं काही करावंच लागत नाही.

इतक्या सगळ्या साध्यासुध्या गाठींची माहिती वाचल्यावर तुमच्या मनात आपोआपच प्रश्न आला असेल, ‘मग कॅन्सरची शंका कधी घ्यायची?’

दुखणारी गाठ सहसा (९५% वेळा) कॅन्सरची नसते कारण कॅन्सरची गाठ सहसा दुखत नाही!! कॅन्सरची गाठ चांगली कडक लागते, बटाट्यासारखी. पण बटाट्यासारखी  गोलमटोल आणि एकसंघ जाणवण्याऐवजी वेडीवाकडी, कडा अस्पष्ट असलेली  आणि पसरट लागते. पातळ गोधडीखाली आल्याची फणी चाचपावी, अशी.   गाठीवरील त्वचा बरेचदा आक्रसलेली आढळते. या बरोबर काखेतही हाताला  गाठी जाणवतात किंवा तपासणीत आढळतात. ही सारी कॅन्सरची दुष्चिन्हे    

अर्थात वेदना असो वा नसो प्रत्येक गाठ नीट तपासून मगच काय तो निष्कर्ष काढला पाहिजे.

विज्ञान म्हणजे काय?, लेखांक ६, जितका अचाट दावा तितका बेफाट पुरावा हवा

 

विज्ञान म्हणजे काय?

जितका अचाट दावा तितका बेफाट पुरावा हवा

डॉ. शंतनु अभ्यंकर, वाई.

 

लेखांक ६  

कोणताही दावा, कारण, कार्यकारणभाव, पुरावा तपासता येण्याजोगा असावा हे विज्ञानाचं तत्व. त्याच बरोबर अशा तपासणीची तयारीही असायला हवी. जिथे तपासणीला, खात्री करण्याला, विरोध असेल तिथे काही तरी पाणी मुरते आहे असं बेलाशक  समजावे.

    जादूचे प्रयोग तुम्ही पहिलेच असतील. जादूगार रिकाम्या टोपीतून ससा काढून दाखवतो. आमच्या गावात, सोमवारच्या बाजारात, एकदा एक गारुडी आला होता. सापा-मुंगसाच्या लढाईबरोबरच त्याने जादूचे अनेक प्रयोग दाखवले. आम्ही अगदी हरखून गेलो. एकदा तर त्याच्या हातातला बॉल त्यानी हा हा म्हणता गायब करून टाकला आणि थोड्यावेळाने तो माझ्या चड्डीतून काढून दाखवला! हा चमत्कार पहाताच सगळे जणं हसू लागले.

इतकंच कशाला आमच्या शाळेच्या वसतिगृहात एकदा खरजेची साथ आली. जो तो आपला दिवसभर खाजवतोय. अचानक, ‘जर्रा खाजवा की..’ हे  गाणं आमच्या  वसतिगृहात खूपच फेमस झालं.  मग डॉक्टर आले त्यांनी प्रत्येकाला लावायला मलम दिलं. तीन दिवसात सगळेजण खरजेतून मुक्त झाले. आम्हाला तेंव्हा हा मोठा चमत्कारच वाटला होता.

कित्येक बाबा, बुवा हवेतून अंगारा, सोन्याची अंगठी, असं काय काय काढून दाखवतात. आपण असे चमत्कार  करतो याचा अर्थ आपण काही विशेष शक्ती बाळगून आहोत असा त्यांचा दावा असतो.

चड्डीतून बॉल काढणे काय, औषधानी खरूज बरी करणे काय किंवा हवेतून विभूति काढणे काय; हे सारे वरवर पहाता चमत्कारच वाटतात आपल्याला. पण हे करणारा  प्रत्येकजण काहीतरी वेगळंच सांगत असतो.

जादूगार सतत सांगत रहातो, की ही तर हातचलाखी आहे. हा काही चमत्कार नाही. मला कसलीही सिद्धी प्राप्त नाही.  घटकाभर करमणूक म्हणून मज्जा घ्या आणि  सोडून द्या.

डॉक्टरांना विचारलं तर ते म्हणतील, ‘यात कसला चमत्कार? हे तर साधे औषधविज्ञान आहे.’ मग ते  आपल्या उपचारामागील विज्ञान सविस्तर समजावून  सांगतील. जगभर कुणाही माणसाला  खरूज झाली आणि हे औषध कुणीही दिलं, तरी औषध उपयोगी पडेल असंही सांगतील. ‘खरजेचे निदान आणि उपचार’, असा एखादा भलामोठा  ग्रंथराजही  पुढ्यात ठेवतील. वर सांगतील, ‘एखादी गोष्ट का होते,  हे जोपर्यंत आपल्याला समजलेलं नसतं, तोपर्यंत ती गोष्ट आपल्याला चमत्कार वाटत असते.’

म्हणजेच हवेतून विभूति काढायचा प्रकार चमत्कार म्हणायचा, तर तो आधी नीट तपासला पाहिजे. विभूती खरंच हवेतून आली का? का अंगरख्यात, कफनीच्या बाहीत, बोटाच्या बेचक्यात आधीच अंगाऱ्याची गोळी लपवलेली होती; हे आधी तपासावं लागेल.  मग ही  हातचलाखी आहे, का विशेष सिद्धी हे सांगता येईल.   

पण विशेष सिद्धी प्राप्त आहे असं सांगणारे, माझ्यात अतीनैसर्गिक शक्ती आहे असं सांगणारे,    अशा तपासणीला तयार होत नाहीत. असा जगभरचा अनुभव आहे.  अशी शक्ती असल्याचा दावा सिद्ध केल्यास सत्तर कोटी रुपायचं बक्षीस अमेरिकेतील जेम्स रॅंण्डी फाऊंडेशने लावलेलं आहे. महाराष्ट्रात अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीनेदेखील असे दावे सिद्ध करणाऱ्यास एकवीस लाख रुपयाचं बक्षीस लावलं आहे. पण आजवर कोणीही हे आव्हान स्वीकारून आपला दावा सिद्ध करू शकलेलं नाही.

विज्ञान सांगतं की हवेतून अंगारा काढणे,    पाण्यावर चालणे, मंत्रानी सापाचे विष उतरवणे, निव्वळ बोटाने शस्त्रक्रिया करणे वगैरे अशक्य आहे. मग हे नियम मोडल्याचा दावा करणाऱ्याने कितीतरी भक्कम पुरावा द्यायला हवा. अचाट दावा करायचा तर लेचापेचा पुरावा कसा  चालेल? जितका अचाट दावा,    तितका बेफाट पुरावा हवाच की; नाही का?

पूर्वप्रसिद्धी

किशोर जून २०२१

 

 

 

लस आहे पण सालस आहे का?

लस आहे, पण सालस आहे का? 

डॉ. शंतनू अभ्यंकर, वाई.

कोणतीही लस म्हणा, औषध म्हणा, सालस असावं अशी आपली सार्थ अपेक्षा असते. त्यांनी त्याचं काम करावं, काम झालं की बाजूला व्हावं. कुणाच्या अध्यात न मध्यात. विशेषतः लस तर सालस असणं अगदी अगत्याचं. कारण लस ही मुळात निरोगी लोकांनी घेण्यासाठी आहे. 

अठरा वर्षावरच्या जनतेला कोव्हिडची लस आता उपलब्ध आहे. ही कितपत सालस आहे याचा अभ्यास सुरू आहे. त्यामुळे  ‘लसीचा गरोदरपणात पुरेसा अभ्यास झालेला नाही’, सबब ती गरोदर स्त्रियांना आणि स्तनदा मातांना ‘देऊ नये’, असं  भारत सरकारचे अधिकृत उत्तर आहे. हे खरंच आहे. लशीच्या जन्मालाच जिथे ९ महिने व्हायचेत, तिथे नरजन्मावरचा तिचा असर  अभ्यासणार कुठून?  

पण या क्षेत्रात काम करणारे जगभरचे तज्ञ, भारतातील स्त्रीआरोग्य व प्रसुतीशास्त्र तज्ञांची संघटना,  अशीच जागतिक शिखर संघटना ‘फिगो’, डब्ल्यूएचओ, इत्यादी  सरकारच्या मताशी सहमत नाहीत. जगभरच्या तज्ञ संघटनांचं गर्भिणींना लस दया असंच सांगणं सांगणे आहे. पाळीच्या वेळेला ही लस घेतली तरी चालते. वंध्यत्वासाठी उपचार चालू असतील तरीही लस घेतलेली चालेल.  लस घेण्यापूर्वी आवर्जून प्रेग्नेंसी टेस्ट करण्याची आवश्यकता नाही आणि चुकून लस घेतली गेलीच तरी तेवढ्यासाठी गर्भपात करण्याची आवश्यकता नाही. थोडक्यात संभाव्य तोट्यांपेक्षा फायदे अधिक संभवतात सबब  ही लस गरोदर महिलांना (चौथ्या महिन्यानंतर) आणि स्तनदा मातांना उपलब्ध व्हावी अशी साऱ्यांची आग्रहाची शिफारस आहे.

मुळात लसीला मान्यताच मुळी, ‘असाधारण आणि टोकाची परिस्थिती’ लक्षात घेऊन ‘प्रायोगिक तत्वावर’ देण्यात आलेली आहे. लस निघून, गरोदर महिलांना टोचून, त्यांना मुलं होऊन, ती नाकी डोळी नीटस निपजतात की नाही हे पाहायला, किमान नऊ महिने वाट पाहायला हवी आणि पुढे ती नीट वाढतात की नाही हे पाहायला, तितकीच वर्ष वाट पहायला हवी. पण तरीदेखील अशी शिफारस करण्यामागे काही कारणे आहेत. जगात विविध प्रकारे काम करणाऱ्या विविध लसी उपलब्ध आहेत. यातल्या गरोदरपणात कोणत्या चालतात, कोणत्या नाही, हे ज्ञात आहे. यावरून उपलब्ध लसींच्या सुरक्षिततेचा हा अंदाज बांधला आहे.   

आपल्याकडे दोन प्रकारच्या लसी उपलब्ध आहेत. त्यांच्या दोन कार्यपद्धती आहेत. निष्प्राण निष्प्रभ विषाणू वापरलेली  अशी कॉव्हाक्सीन आणि कोव्हिड चे प्रतिजन अन्य निरूपद्रवी व्हायरसच्या मदतीने आपल्या प्रतिकारशक्ती पुढे पेश करणारी, अशी कोव्हीशिल्ड (आणि स्फुटनिक सुद्धा). अशाच कार्यपद्धतीवर बेतलेल्या इतर लसींचा  अनुभव अगदी उत्तम आहे. कोव्हिडच्या या दोन्ही  प्रकारच्या लसींमध्ये सक्षम, कार्यरत, विषाणू नसल्यामुळे लसीमुळेच  कुणाला कोव्हिड  होण्याची शक्यता नाही. वारेतून, दुधातून तो बाळालाही होण्याची शक्यता नाही.  त्यामुळे सुरक्षिततेची संभाव्यता बरीच आहे.  उलट अशी लस आईला दिल्यास तिला   तर कोव्हिडपासून संरक्षण मिळेलच  पण आईच्या प्रतिपिंडांचा अंश वारेवाटे आणि दुधावाटे बाळापर्यंत पोहोचून बाळालाही संरक्षण मिळू शकते.  

गरोदर स्त्रिया नाजूक अवस्थेमध्ये असतात आणि कुठल्याही आजाराचा त्यांना एरवीपेक्षा जास्त त्रास होतो. पहिल्या लाटेतला कोव्हिड विषाणू जरा स्त्रीदाक्षिण्य दाखवत होता. मात्र त्याचा  सध्याचा अवतार गरोदर स्त्रियांना आणि अर्भकांनाही दयामाया दाखवत नाही.   त्यामुळे त्यांना लवकरात लवकर संरक्षण मिळणे  आवश्यक आहे.  लसीमुळे आजाराची तीव्रता निश्चितपणे कमी होते. त्याचबरोबर दीर्घकालीन दुष्परिणामही आपोआपच टाळले जातात. लस-डसलेली प्रत्येक व्यक्ती ही इतर अनेकांना आजारापासून वाचवत असते.  कारण आता या व्यक्तीपासून आजार  पसरू शकत नाही. सर्वाधिक लसीकरण झालेल्या देशांमध्ये कोव्हीड सर्वात आधी ओसरला हे लक्षात घ्यायला हवा. समाजात जितक्या अधिक व्यक्तींमध्ये विषाणूविरुद्ध प्रतिकारशक्ती निर्माण होईल, तितकं चांगलं मग ती लसीमुळे असो वा आजारामुळे. 

लसीनंतर किरकोळ तक्रारी उद्भवतात. अशा तक्रारी लस अपेक्षित काम करत असल्याचा पुरावा आहे.  गंभीर तक्रारी अत्यंत अपवादात्मक आहेत असं आढळून आले आहे. भारतीय वैद्यक संशोधन संस्थने  प्रसिद्ध केलेल्या आकडेवारीनुसार भारतात 100 दश लक्ष लसींमागे मध्ये फक्त 617 लोकांत  गंभीर दुष्परिणाम आढळले. अर्थातच यात गरोदर स्त्रिया नाहीत. लस घेतल्यामुळे गरोदर स्त्रियांना काही विशेष त्रास होईल का,  हा प्रश्न अनुत्तरीत आहे. 

आणि ह्या प्रश्नाचं उत्तर तातडीने शोधण्याची गरज आहे. भारतासारख्या प्रचंड देशात होणारे लसीकरण ही खरेतर अशा अभ्यासाची मोठीच संधी आहे. लसीकरणा दरम्यान कधी चुकून, कधी दिवस असल्याचं लपवल्यामुळे, कधी लक्षातच न आल्यामुळे,  निदानच उशिरा झाल्यामुळे, कधी अवांछित गर्भधारणा झाल्यामुळे; लस आणि गर्भधारणा असा समसमा संयोग जुळून येऊ शकतो. नव्हे देशभरात जुळून येणारच.  अशा स्त्रियांत गर्भपात, अकाल प्रसूती, कुपोषित गर्भ,   सव्यंग गर्भ; असं काही घडतय का? आणि जे घडतंय  आहे ते नेहमी पेक्षा जास्त, संख्याशास्त्रीय दृष्ट्या  लक्षणीय प्रमाणात घडतय का, याचा शोध घेण्याची ही नामी संधी आहे. एरवीही अनेक औषधांच्या चाचण्या गरोदरपणी किंवा बाळांवर केल्या जाऊ शकत नाहीत. त्यात अनेक नैतिक प्रश्न गुंतलेले असतात. मग अशाच अपघाताने वापर झालेल्या केसेसचा अभ्यास हळूहळू साचत जातो आणि त्यातून काही निष्कर्ष काढले जातात.  

आज आपल्याकडे लसीकरणाचे दुष्परिणाम नोंदवण्याची सोय आहे. सरकारी आहे तसेच औषध कंपन्यांनीही करून दिलेली आहे. पण इथे मामला वेगळा आहे. यासाठी गर्भधारणा आणि लसीकरण असा योग जुळून आलेल्या स्त्रियांची माहिती, राष्ट्रीय स्तरावर गोळा करण्यासाठी, एखादी राष्ट्रीय नोंदणी व्यवस्था (Registry) असायला हवी. यावर डॉक्टरनी नियमित आणि संपूर्ण माहिती भरायला हवी. नऊ महिने आणि पुढे ठरेल त्या प्रोटोकोलप्रमाणे, अनेक वर्ष भरायला हवी.  ह्या नोंदींचा फॉलोअप, ठेवणे विश्लेषण करणे, वगैरे यथाकाल व्हायला हवं. मोठं किचकट, कटकटीचं, वेळखाऊ आणि कंटाळवाणे काम आहे हे. पण आवश्यक आहे.  अशी नोंदणी व्यवस्था देश पातळीवर उभारली तर उत्तमच पण राज्य पातळीवरही हे करणे शक्य आहे. शिवाय सरकारही करून दाखवणारं आहे! डॉक्टरांच्या संघटनांनाही हे शक्य आहे. 

पण कोणतीही गोष्ट सरकारी खात्याला कळवायची म्हटलं की डॉक्टरांच्या पोटात गोळा येतो. कारण असं काही आपण कळवलं तर; लस दिलीच का?, आधी कळलं नाही का? आता काही झालं तर जबाबदार कोण?  त्या बाईनी नुकसान भरपाई मागितली तर कोण देणार? असे अनेक प्रश्न सरकारी डोक्यात येणार असा पूर्वानुभव. 

आणि कोणतीही माहिती विचारायची तर  सरकारी पोटातही गोळा येतो. छोटासाच येतो, पण येतो. माहितीच्या गोपनीयतेच काय? आता त्या स्त्रीमुक्तीवाल्या काय म्हणतील? मानवी हक्कवाले आयोगाकडे गेले तर? असे अनेक प्रश्न त्यांनाही भेडसावत असतात. पण मुळात कोणाला दोष द्यायला, बळीचा बकरा बनवायला ही नोदणी व्यवस्था नाही, तर लसीकरणादरम्यान आपोआप घडणाऱ्या प्रयोगाचे निष्कर्ष काढणे, त्यातून मार्गदर्शन प्राप्त करणे हा हेतू आहे, हे स्वच्छपणे पुढे आलं पाहिजे. 

अशाच नोंदणी व्यवस्थेचा वापर करून अमेरिकनांनी लस सालस असल्याचा निर्वाळा दोन संशोधनपत्रिकांतून  दिला आहे. (NEJM २१.४.२१ आणि AJOG १०.३.२१) असल्या देशांचा निषेध करावा तेवढा थोडाच. म्हणजे इथे अहोरात्र कष्ट करायचे भारतीय पुरुषांनी, बाळंतपणाच्या खस्ता खायच्या भारतीय बायकांनी, जगात सगळ्यात जास्त मुलं होणार आम्हाला आणि अभ्यासात मात्र हे पुढे! बहुत ना इंन्साफी है ये!! सरकार आणि संशोधकहो अशी व्यवस्था तत्काळ उभारा. आपली लस सालस आहे का ते तपासा. नाहीतर हा सल सारखा टोचत राहील. 

   

पूर्वप्रसिद्धी 

म. टा. 

६.५.२०२१

छातीत गाठ येता ..

 

छातीत गाठ येता..

डॉ. शंतनु अभ्यंकर

 

छातीत म्हणजे स्तनात गाठ आढळली की कॅन्सरची कुशंका येते. अशी शंका घेणं योग्यच.   कॅन्सर म्हणजे साक्षात मरणं असं नाहीये. सगळ्याच कॅन्सरनी काही मरण येत नाही. काही संथ कॅन्सर असतात. ते आपले शरीरात वर्षानुवर्ष वस्तीला असतात. माणूस मरतो तो काही वेगळ्याच  कारणांनी. त्याच्या बरोबरच तो कॅन्सरही बापुडा सरणावर जळतो.  काही कॅन्सर बरे करता  येतात. लवकर निदान आणि योग्य उपचार मात्र मस्ट आहेत.

ब्रेस्ट कॅन्सर हा असाच एक. ‘लवकर तपासे, लवकर उपचारे; त्यास आयु आरोग्य लाभे’ गटातील कॅन्सर आहे. स्तन हा अवयव फक्त स्त्रियांत असतो असं आपल्याला वाटतं. पण पुरुषही ‘स-स्तन’ प्राणीच आहेत आणि त्यांच्या खुरट्या स्तनांतही  क्वचित का होईन पण कॅन्सर होतो.

जनुकांत BRCA 1,  BRCA 2  ह्या जीनमध्ये उत्परिवर्तन (Mutation) असेल तर ह्या कॅन्सरची (आणि बीजग्रंथींच्या कॅन्सरची) शक्यता  वाढते. हे उत्परिवर्तन तपासता  येतं. ह्या टेस्ट मध्ये, ब्रेस्ट कॅन्सरची अतीव शक्यता दिसताच, अंजेलीना  ज्योली ह्या प्रख्यात गौरांगनेने, चक्क दोन्ही स्तनच काढून घेतले!! घरांत कुणाला ब्रेस्ट कॅन्सर असेल तर त्या घरच्या स्त्रियांनी (आणि खरंतर पुरुषांनी सुद्धा)  ही तपासणी करावी असं म्हणतात. पण ही तपासणी म्हणजे हात दाखवून अवलक्षण! ही  केली तर कॅन्सरची  शक्यता कळते. कळते, पण त्यांनी फार फरक पडतो असं नाही. कारण कॅन्सर होऊच नये असं औषध नाहीये. निव्वळ भीतीपोटी स्तनोच्चाटन अव्यवहार्य आहे.  तेंव्हा ‘लवकर तपासे, लवकर उपचारे; त्यास आयु आरोग्य लाभे’ हाच मंत्र यांनीही जपायचा आहे. लवकर निदान व्हावं म्हणून  इतर चार बायका जे करतात तेच ह्यांनीही करायचं आहे.  ते म्हणजे काय ते आता बघूया.

लवकर निदानासाठी सगळ्या स्त्रियांनी अधून मधून आपली आपण स्तनाची चाचपून  तपासणी करत रहाणे गरजेचे आहे. हे म्हणजे बेस्टच झालं. मुख्य म्हणजे फुकटात झालं. डॉक्टर, त्यांची फी, तपासण्या, त्यांचा खर्च;  वगैरे कटाप.  किंवा मॅमोग्राफी मार्फतही तपासणी करता  येते. ही अधिक नेमकी. नियमित तपासणीचा भाग म्हणून किंवा हाताला गाठ लागते म्हणून ही तपासणी केली जाते.

   असं केलं म्हणजे लहानपणीच कॅन्सरची मानगुट धरता  येईल. तो इकडे तिकडे पसरायच्या  आत काढून टाकता येईल.  रोगमुक्ती शक्य होईल.

स्तनात किंवा काखेत हाताला गाठ लागली, किंवा बोंडशी आत ओढलेली, स्तनाची त्वचा सुजलेली, सुरकुतलेली अशी काही वेगळी दिसायला  लागली, की ह्याचे कारण कॅन्सर तर नाही ना, हे शोधणे ओघानेच आले.  

पहिली पायरी सोनोग्राफी आणि मॅमोग्राफी क्वचित एम् आर आय.  

मॅमोग्राफी म्हणजे स्तनाचा नाजुक  एक्सरे.  नाजुक अशासाठी, की यासाठी क्ष किरणांचा  अत्यल्प मारा केला  जातो. यासाठी स्तन चेपून  धरले जातात आणि एक्सरे निघतो. त्रिमीती क्ष-चित्रही (3D tomosynthesis) शक्य झाले आहे आणि यामुळे तपासणीत अधिक नेमकेपणा आला आहे.   लवकरच ह्या चित्राचा  अन्वयार्थ लावायला कृत्रिम बुद्धिमत्तावाली मशीन वापरली जातील आणि मानवी बुद्धी-सत्ता संपुष्टात येईल! 

 

स्तनाची सोनोग्राफी

इथे  ध्वनीलहरींच्या मदतीनी स्तनाकडे पहिले जाते. जी गाठ लागते आहे ती घन आहे का द्रव युक्त आहे हे इथे झटकयास कळते. पूर्वी हे निदान स्पर्शाने करावे लागायचे. गाठ किती लिबलिबीत आहे, किती घट्ट आहे वगैरे ठोकताळे वापरले जायचे. सारे ठोकताळेच असल्याने बरेचदा चुकायचे. वैद्यकीय ‘प्रतिमासृष्टी’च्या (Medical Imaging Sciences) नव्या नव्या  उन्मेषांनी पेशंटचे जगणे आणि पेशंटला जगवणे दोन्ही कितीतरी सोपं केलं आहे. 

 

गाठीचा नमूना

गाठीचा नमूना घेऊन तपासणे ही पुढील चाचणी. जागेवर भूल देऊन, गाठीचा  सुईच्या अग्राएवढा तुकडा, सुईच्या अग्रानेच काढला जातो; किंवा सुईच्या पोकळीत आलेला तुकडा तपासला जातो.  (FNAC / TRUCUT BIOPSY).    ह्या शितावरून भाताची परीक्षा केली जाते.

 

एकदा कॅन्सर आहे हे ठरले की त्याचा  प्रकार, प्रसार आणि विखार तपासला जातो. उपचार ह्या तीन बाबींवर ठरतात.

 

प्रकार  

ह्यात प्रकार आणि उपप्रकार अनेक आहेत पण उपचाराची तत्व  साधारण सारखीच आहेत.

सिए इन सिटू :-  म्हणजे अजूनही स्वस्थानी असलेला, स्थानबद्ध असलेला, कॅन्सर.

डक्टल कारसिनोमा :- हा दुग्ध वाहिन्यांतील कॅन्सर. हा तसा साधासुधा. त्यातल्यात्यात शहाण्या मुलासारखा.  पसरतो पण उशिरा. फार ऐसपैस नाही पसरत  आणि जरा आस्ते कदम पसरतो. लहान असेल तर गाठ काढून,  शेक देऊन (रेडियोथेरपी) बरा होतो. फार मोठ्ठे ऑपरेशन लागत नाही.  पेशंटच्या भाषेत फार  ‘चिरफाड’ करावी लागत नाही.

पण मोठी गाठ असेल तर स्तन पूर्णतः काढावा लागतो. पुढे पसरला तर नाही ना, हे पहाण्यासाठी काखेतील लिंफ नोड तपासवा  लागतो (सेंटीनल बायोप्सी). 

या कॅन्सरमधील काही भिडू इस्ट्रोजेनच्या जिवावर तगून असतात. ह्या साठीही तपासणी केली जाते. (Receptor study) आणि रिपोर्टनुसार इस्ट्रोजेन विरोधी औषध देऊन पुर्नउद्भव टाळण्याचा कसोशीने प्रयत्न करता येतो. हर२  (HER2) तपासणी करुन ट्रास्टूझुमॅब (Herceptin) गटातील औषधे उपयुक्त ठरतील का हे ठरवले जाते.

इन्व्हेसिव्ह कॅन्सर :- म्हणजे पसरलेला आजार.

विखार

कॅन्सरचा ‘विखार’ही (Grade) तपासला जातो. १ म्हणजे धीम्या गतीनी पसरणारे, २ म्हणजे मध्यम आणि ३ म्हणजे जलद  अशी गटवारी आहे.

 प्रसार

अर्थातच कोणत्याही कॅन्सरसाठी हा कळीचा मुद्दा ठरतो. स्थानबद्ध आहे, स्तन-बद्ध आहे का स्तनबाह्य  स्वैर प्रसार आहे, हे समजण्यासाठी विविध तपासण्या (CT, PET, BONE SCAN) केल्या जातात. 

पसरताना बहुतेकदा, सुरवातीला,   काखेतल्या लसीका ग्रंथीत कॅन्सरच्या पेशी अडकतात आणि या ग्रंथी फुगतात. तिथे कॅन्सर आहे का हे पहायला प्रत्यक्ष तपासणीच करावी लागते. प्रतिमा,  सूचिका आणि ग्रंथी काढून तपासणे, इथेही  कामी येतात.   हा उंबरा.  इथवर कॅन्सर पोहोचला आहे वा  नाही यावर पुढील बरेच निर्णय ठरतात. इथे कॅन्सर आढळला तर तो हा उंबरा  ओलांडून स्वैर संचार करत असण्याची शक्यता अधिक. अशा स्वैराचारी कॅन्सरशी लढायचं तर निव्वळ स्तनाचे ऑपरेशन करुन भागत नाही.  शरीरात इतरत्र पसरलेल्या पेशींचा नायनाट व्हावा म्हणून औषधे (केमोथेरेपी) द्यावी लागतात.

प्रसाराची व्याप्ती (Stage) TNM  (Tumor, Node, Metastasis) अशा सांकेतिक भाषेत नोंदली जाते. ट्यूमर म्हणजे गाठ केवढी आहे,  नोड म्हणजे लसीका ग्रंथी कितपत तडाख्यात सापडल्या आहेत आणि मेटास्टासिस म्हणजे प्रसार किती दूरवर झाला आहे. १,२,३,४ अशा याच्याही पायऱ्या आहेत.  अर्थातच प्रसार जितका व्यापक तितके भविष्य जाचक. पहिली पायरी म्हणजे जेमतेम २ सेंमीची गाठ आणि कॅन्सर मुक्त लसीका ग्रंथी. दुसरी पायरी म्हणजे पाच सेंमीपर्यंत  गाठ आणि काखेत  कॅन्सर युक्त लसीका ग्रंथी. यापुढची पायरी म्हणजे याहून मोठी गाठ आणि काखेच्या  आसपास इतर लसीका ग्रंथीतही  प्रसार. चौथ्या अवस्थेत कॅन्सर फुफ्फुसे, यकृत, हाडे असा दूर दूर पसरलेला असतो.

उपचार

स्थानबद्ध आणि फार न पसरलेला कॅन्सर असेल तर तर स्तन उच्चाटन  (स्तन काढून टाकणे) आणि स्तन-जतन अशा प्रकारच्या शस्त्रक्रिया केल्या जातात. स्तन-जतन जमले नाही तर स्तन पुनर्घटन (Breast Reconstruction)  जमवता येते. त्या उंबऱ्यावरच्या लसीका ग्रंथीही काढून तपासल्या जातात. (Sentinel Lymph Node Biopsy) पुढे शिल्लक  चुकार पेशी नष्ट करायला  शेक दिला  जातो, केमो थेरपी दिली जाते किंवा संप्रेरक-सदृष औषधे दिली जातात. निवड ही इतर  अनेक घटकांवर ठरते.   

अर्थातच कॅन्सरचा प्रकोप जितका जास्त तितके उपचार आणि सुटका कठीण. आता  कॅन्सर पुन्हा डोके वर काढेल का नाही याचा काही निर्देशांक काढता  येतो. २१ निरनिराळे घटक मोजून (21 gene test Oncotype DX / MAMMAPRINT) ही कुंडली मांडली जाते.  

 

इथे जे लिहिले आहे ते नुसतेच थोडे फार नसून, फार थोडे आहे याच जाणीव मला आहे आपणही बाळगावी ही नम्र विनंती. कॅन्सरबद्दल खूपच काही सांगण्यासारखं आहे. मी इथे  कितीही माहिती लिहिली तरी ती कमीच. कर्कविद्या ही तर वेगळी शाखाच आहे वैद्यकीची. त्यातही आता फक्त ब्रेस्ट कॅन्सरवर उपचार करणारे  तज्ञ आहेत! म्हणजे मनुष्य पीडेच्या ह्या एवढ्याशा कोपऱ्यातही किती बारकावे असतील बघा.  शिवाय इथे वाचलेले सगळेच्या सगळे,  जसेच्या तसे स्वतःला  किंवा परिचित पेशंटला लागू पडेल असे नाहीच. शेवटी त्या त्या पेशंटचे उपचार त्या त्या डॉक्टरनेच करायचे आहेत.

ह्या लेखातून शिकण्यासारखी एकच गोष्ट. स्वतःची स्वतः स्तन तपासणी कशी करायची हे समजावून घेणे आणि तसे खरोखरच करणे.

 

स्तनांची तपासणी

स्वतःची स्वतः तपासणी करायची सवय लावून घ्यायला हवी. आपले स्तन हे नेमके हाताला जाणवतात तरी कसे याचा परिचय असायला  हवा. तरच शंकास्पद काही सापडेल.

अनेक कारणांनी स्तनाचा स्पर्श, आकार, उकार, आणि उभार बदलतो. कॅन्सर क्वचित असतो हे ही लक्षात ठेवलं पाहिजे. सापडली गाठ की लावला डोक्याला हात, मारली फतकल आणि काढला गळा; असं होणार असेल तर पुढे वाचूच  नका! नाही तर भित्या पाठी  ब्रम्हराक्षस अशी गत  व्हायची.

गाठ लागली की पुढे काहीना काही तपासणी केल्याशिवाय नेमके निदान होणार नाही. सोनोग्राफी, मॅमोग्राफी, प्रसंगी नमूना तपासणी वगैरे करावे लागू शकते. हयात काही आठवड्याचा काळ लागू शकतो.  दरम्यान बेचैनी, चिंता, काळजी वगैरे  ग्रासून टाकू शकते आणि हे सर्व नॉर्मल आले की उगीचच ह्यात पडलो अशी हताशाही  वाटू शकते. तेंव्हा सावधान! पण जगभरचा अनुभव असं सांगतो की कॅन्सरच्या शंकेची सुरवात ही बरेचदा त्या स्त्रीला स्वतःलाच आढळलेल्या गाठीपासून होते आणि ‘लवकर तपासे, लवकर उपचारे; त्यास आयु आरोग्य लाभे’ हा मंत्र आपण वर पहिलाच आहे. म्हणून हा लेखनप्रपंच. 

पहिली पायरी, स्तनाच्या गाठीकडे फक्त पहाणे. आरशासमोर उभे राहून दोन्ही स्तन समान दिसताहेत ना, त्यांचा आकार, उकार, उभार  समसमान आहे ना, कुठे अनाठायी सुरकुत्या, सूज, खळगा वगैरे तर दिसत नाही ना,  हे नीट पहायचं आहे. दोन्ही निपलही न्याहाळायची आहेत. हात बाजूला सोडून, कर  कटेवर असं उभं राहून, हात डोक्यावर धरून; कमरे वर डोक्यावर हाताने दाब देत असताना; असं विविध अवस्थात तपासायचं आहे.   

पुढची पायरी म्हणजे प्रत्यक्ष हात लावून तपासणी. इथे महत्वाची गोष्ट अशी की तपासणी हातच्या तळव्याने करायची आहे. चिमटीत धरून जर स्तनाची गाठ दाबून पहिली तर तीत गाठीच गाठी आहेत  असं जाणवेल. हे नॉर्मल आहे. चपट्या हाताला लागेल ती गाठ महत्वाची, फक्त चिमटीत लागते आणि तळव्याला नाही ती बिन महत्वाची. अशी तपासणी अंघोळीच्या वेळी साबणानी  हात बुळबुळीत असताना करणं सगळ्यात सोप्पं. उताणे झोपूनही, स्तनाची गाठ पसरट होते आणि  अशी तपासणी सोपी होते. पाळीच्या आसपास स्तन हुळहुळे होतात, तेंव्हा असा काळही टाळावा.

स्तनाचे चार भाग कल्पून, एकेका चतकोरावर, तळवे गोल गोल फिरवून तपासणी करावी. आधी हलकेच आणि मग नीट दाब देऊन तपासणी करावी. चारही चतकोर झाले की मध्यापासून सुरू करत पुनः गोल गोल तपासत कडेपर्यंत जावे.  वेळ लागला तरी चालेल पण नीट तपासणे महत्वाचे आहे.   

काही वावगं आढळलं तर पुढील तपासणी महत्वाची आहे. पुढे सुयोग्य मार्गदर्शन आणि उपचार मिळणार असतील तरच ह्या कृतीला काही अर्थ आहे. पण  इथेच मेख आहे. हे वाचून चाचपणी तर अनेक जणी  करतील पण पुढील शास्त्रीय आणि खिशाला परवडतील असे औषधोपचार अजूनही सहज सोपे नाहीत हे वास्तव आहे.  असो. त्याबद्दल पुन्हा केंव्हातरी.