Wednesday 26 September 2018

जांभूळ काळंं मूल


जांभूळ काळं मूल
डॉ. शंतनू अभ्यंकर, मॉडर्न क्लिनिक, वाई.
पिन ४१२८०३, मो. क्र. ९८२२०१०३४९

     ती
तसं सगळं सोपं गेलं तिला. पहिल्या तीन मुली होत्या, ही चौथी खेप. त्यामुळे पोटात दुखायला लागल्या लागल्या ती घरून निघाली. दवाखान्यात आली आणि झाली देखील. शेवटच्या कळेसरशी एक काळ मिचकुट पोर जन्माला आलं. आलं आणि कर्कश्य केकाटायला लागलं. इतकं, की त्याला वेगळं रडवयाची गरज नाही हे त्या अनुभवी सिस्टरनी तत्काळ ताडलं. पोरगं नाळे वेगळं करून ती कात्री खाली ठेवतेय तोच हीचा प्रश्न, ‘काय झालंय?’ सिस्टरनी बाळाची तंगडी उचलली आणि वाकुन पाहिलं. पुरुषत्वाचं चिन्ह; ते लिंग, त्यांना लोंबकळताना दिसलं, ‘मुलगा झालाय!’
     हीचा आनंद गगनात मावेना, प्रसुती वेदना तर ती विसरलीच. चौथी खेप असल्यामुळे प्रसुती वेदना विशेष नव्हत्याच पण संसाराच्या साऱ्या तापांवर आता तिला उतारा सापडला होता जणु.
     घालून पाडून बोलणारा नवरा, सतत टोमणे मारणाऱ्या नणंदा आणि जावा. ‘अग्गबाई! चौथ्यांदा?’ असं म्हणणाऱ्या शेजारणी आणि ती पाताळयंत्री सासू. साऱ्यांची शस्त्र आता पार बोथट झाल्यात, गंजल्यात जमा होती. पुत्रप्राप्तीचं हत्यार परजत आता ती संसाराची राज्ञी होणार होती.
     संसार म्हणजे काही इस्टेट लागून गेली होती असं नाही. बिगाऱ्याचा गवंडी झालेला नवरा; त्याची मिळकत ती काय? त्यात खाणारी तोंडं किती? तिचा आपला गाडग्या मडक्याचा आणि चिंध्या ठिगळाचा संसार. पण कसंही असलं तरी तिच्यासाठी सारी दुनियाच होती ती. बयेचा खोपा देखणा जरी, तरी चिमणीला आपल्याच घरट्याचा अभिमान. सगळ्या वेदना संपल्यामुळे तिला अर्धवट झोप लागली आणि पुत्रप्राप्तीसाठी केलेले सारे उपासतापास, नवससायास, देवदेवस्की सगळं सगळं आठवलं तिला. दरवेळी हे सारं करून देखील पदरी निराशाच पडायची. सुईण सांगायची ‘मूलगीच हाय गं!’ आणि मग सासू जायची निघून, फुरंगटून तिच्या माहेरी. नवरा अबोला धरायचा. गेल्या जन्मीची पापं आपण फेडतोय असं समजून तीही पदर खोचून लगेच कामाला लागायची. पाठोपाठ झालेल्या आणि मनोमन नकोशा असलेल्या लेकींची मनापासून आबाळ करायची. तान्हीपासून थोरलीपर्यंत, साऱ्याच मग साऱ्या घराच्या रोषाच्या बळी व्हायच्या. पण बळी नाही जायच्या! इतकी आबाळ होऊनही सगळ्या जगल्या, खंगल्या पण जगल्या. बाईचीच जात ती, त्यांची आई मूलगा होण्याच्या आशेला आणि या साऱ्या आयुष्याला; चिवटपणे चिटकून राहिल्या.
     अचानक ती भेदरली सिस्टरनी एक भलं दांडगं बाळ मूलगी म्हणत तिच्या मांडीवर ठेवल्याचा तिला भास झाला. दचकून ती जागी झाली. पाहतो तो सिस्टर चहा बिस्किटे खाण्यासाठी तिला उठवत होत्या. साधी नव्हती बिस्किटं, ‘किरीम’ची होती. थोरलीच्या ‘हॅपीबड्डे’ला एक पुडा आणला होता नवऱ्यानी. त्यावेळी एक खाल्लं होतं. तेव्हा भलतंच आवडलं होतं ते तिला. आता नवऱ्यानी आठवणींनी तेच आणून दिलं होतं तर! सुरु झाली तर पुत्र प्राप्तीची बक्षिसं, (की बक्षिशी?)

     तो
बाहेर एका पोरगेलीशा नर्सनी मूलगा झाल्याचं सांगताच क्षणार्धात बदललेला त्याचा चेहरा आणि थरारलेलं अंग, हा बदल अगदी नजरेत भरण्यासारखा होता. त्याची छाती अभिमानाने फुलून आल्याचं नर्सनं पाहिलं आणि तिने हसु दाबण्याचा असफल प्रयत्न केला. नर्सचा उत्फुल्ल चेहरा जणु आपल्याला मूलगा झाल्याचा आनंद साजरा करण्यासाठी आहे असं त्याला वाटलं. खरं तर तिला कालच ऑपरेशनच्या वेळी बॉसनी सांगितलेला विनोद आठवला होता. बॉसनी सांगितलं होतं, ‘आनंदाने छाती फुलून आली’, याचं भाषांतर एक मूलगा ‘His chest turned into breast’ असं करतो. अर्थात नर्स नेमकं का हसली त्याच्याशी त्याला काही देणंघेणं नव्हतं. मूलगा झाल्याच्या आनंद कल्लोळात तो आता पेढे आणि औषधे आणायला वळला. वळला पण आत काहीतरी गडबड असल्याचं त्याला जाणवलं म्हणून जागीच थबकला. बंद दाराआडून वरिष्ठ नर्सचे दरडावणं ऐकू येत होतं. बाहेर येऊन पुत्रप्राप्तीची बातमी सांगणाऱ्या पोरगेलीशा नर्सला ती झापत होती.
‘तुला काय गं एवढी गडबड होती, लगालगा बाहेर जाऊन मूलगा झाल्याचं सांगण्याची? तो माणूस काय गळ्यातला कंठा काढून देणार होता का तुला? जा, आता तिला पॅडबीड दे मी सरांना फोन करतेय!’
बिच्चारी पोरगेलीशी नर्स. पहिला पेढा तिलाच द्यायचा असं ठरवून तो दवाखान्यातून बाहेर पडला.
     या एका घटनेची किती वाट पहिली होती त्यानं. मूलगा तर हवाच होता. घरात प्रत्येकालाच. अगदी तिला सुध्दा. सोनोग्राफीत तपासत होते तोवर सोप्पं होतं. पण आता कायद्याच्या बडग्याने डॉक्टर मूलगा मूलगी सांगेनात. सांगेनात म्हणजे भडवे आधी ५०० घ्यायचे तिथं ५००० मागायला लागले. पण मूलगा होईपर्यंत मुली होऊ देणं परवडतंय का आत्ताच्या जमान्यात? पण मुलाच्या आशेपायी प्रत्येक खेपेला यानी, बायकोनी आणि साऱ्या कुटुंबीयांनीच खस्ता खाल्ल्या. जो तो विचारी ‘मूलगा न्हाय व्हय?’
     यावेळी मात्र सारे शुकुन जुळून आले. त्याच्या सुपरव्हायजरनी पत्रिका बघून मुहूर्त काढून दिला होता. झोपायची दिशा ठरवली होती. शिवाय गुरुवारी ताक वर्ज्य, शुक्रवारचा उपवास, ताईत आणि ३ रुद्राक्ष कारगोट्याला अशीही तयारी होती. पुढे जेजुरीला जाणं झालं आणि तिथला कौल मिळाल्यावर याची खात्रीच पटली. नेहमी गावातल्या सिस्टरनीकडे इंजेक्शने आणि सुईण बोलावून घरीच सगळं उरकणारा हा गडी, थेट दवाखान्यात जाऊन बायकोचं नावच घालून आला. खणा नारळावर आणि शेरभर तांदुळावर भागायचं तिथे हजार बाराशे खर्च होणार होते. पण देवाचा आणि मनाचा कौलच यावेळी तसा होता. शेवटी मनाची इच्छा नियतीने फाळवली होती.
     औषध आणि पेढ्याचा पुडा घेऊन तो ‘प्रसुती विभागाचं’ दार उघडायची वाट पहात बाहेर ताटकळत होता. गडबडीने दार उघडून ती पोरगेलीशा नर्स बाहेर आली. ह्याला बघताच थबकली, जरा दचकली सुध्दा. पण मग काहीच न बोलता औषधं आत घेऊन गेली. तिचा अलिप्तपणा ह्याला अपशकुनी वाटला. व्हरांड्यात उघड्या पिवळ्या बल्बच्या रणरणत्या उजेडात जिन्याच्या पायऱ्यांवर याचीच सावली सांडत सांडत खाली गेली होती. हा ही त्याला अपशकुन वाटला. अतीव आनंदाच्या क्षणी मन धास्तावतंच की. समोरच्या पाटीवर लाल दिव्यांच्या मुंग्यांनी बनवलेली अक्षरं एका पाठोपाठ पळत होती. त्यांच्या लागण्या मिटण्यातून निरनिराळे आरोग्य संदेश उमटत होते. पाटीवर अक्षरं झळकली ‘येथे लिंगनिदान चाचण्या केल्या जात नाहीत’... ‘मूलगा मूलगी एकसमान’... आणि त्याला खुदकन् हसू आलं.

     सिनिअर डॉक्टर
सिनिअर डॉक्टर गडबडीत लेबररूम मध्ये पोहोचले तर वातावरण गंभीर होतं. सिस्टर आणि काही ज्युनिअर डॉक्टर बाळाभोवती कोंडळं करून उभे होते. ते मजेत तंगड्या झाडत होतं, पण पुढं काय करावं हे कुणालाच सुचत नव्हतं. डॉक्टर येताच सारी अदबीनं बाजूला झाली ग्लोव्हज चढवून डॉक्टर बाळ तपासू लागले. तंगड्या फाकवून सरांनी जननेंद्रिय तपासली. ती विचित्र होती. ना धड स्त्री लिंग ना धड पुरुष लिंग असं ते बाळ होतं!!
     ‘Who noticed the genital ambiguity?’ (लिंगभेद करता येत नाही हे कुणाच्या लक्षात आलं?); सिनिअर डॉक्टर.
     एक तरुण विद्यार्थी पुढे आला.
‘पेशंटला, नातेवाईकांना काय सांगितलंय?’; सिनिअर डॉक्टर.
     ‘सर ‘मूलगा आहे’ असं सांगितलं गेलं... स...र... ते ज्युनिअर सिस्टरकडून ...’ सिनिअर सिस्टर चाचरत बोलू लागल्या.
     राग, नापसंती, तुच्छता आणि काय काय व्यक्त करणारा एक कटाक्ष सरांनी टाकला आणि त्या नर्सेस तिथे नाहीतच असे समजून ते ज्युनिअर डॉक्टरशी बोलू लागले. बोलता बोलता सरांचे सराईत हात बाळही तपासत होते. एखाद्या कसलेल्या गुप्तहेरानं हाती आलेल्या चार दोन धाग्यांवरून थेट गुन्हेगाराचीच गचांडी धरावी तसं काहीतरी झालं. अमुक दिसतंय म्हणून तमुक दोष नाही, तमुक दिसतंय म्हणून अमुक आजार नाही, असं करता करता त्यांनी काही मिनिटात संभाव्य निदान म्हणून ‘17 Hydroxylas Defeciency मुक्रर केलं. मघापर्यंत ‘आता पुढे काय?’ असं प्रश्न त्या शिकाऊ डॉक्टरांसमोर आ वासून उभा होता पण सरांनी पायरी पायरीनं योग्य निदान गाठताना पुढील तपासण्यांचा; त्यांच्या संभाव्य निष्कर्षांचा आणि त्यानुसार ठरवायच्या पुढच्या दिशेचा एक नकाशाच जणू समोर ठेवला. सरांची बौध्दिक कसरत मनोहारी होती. सारेच हे पाहून सुखावले, सैलावले. ही संधी साधत सिस्टरनी पुन्हा तोंड उघडलं. ‘सर, मग आता...’
‘तुम्ही माझ्याशी बोलू नका! तुमच्या मेट्रनना माझ्याकडे पाठवा!’ सर ठामपणे म्हणाले. सिस्टरचा चेहरा उतरला.
‘सिस्टर, ही एक सोशल इमर्जन्सी आहे आणि तुम्ही त्यात भरपूर घोळ घातला आहे.’ ‘सोशल इमर्जन्सी’ हा शब्द समर्पक होता. डिलिव्हरी झाली म्हटलं की सहाजिकच प्रश्न येणार, ‘मूलगा की मूलगी?’ काय उत्तर देणार होती ही बाई... तिचा नवरा...?
     काय करायचं हे सांगून सर निघून गेले आणि शिकावू डॉक्टर आधाशासारखे त्या बाळावर तुटून पडले. त्याचे फोटो झाले. तात्काळ पाठ्यपुस्तके, संदर्भग्रंथ यांची उजळणी झाली, नेटाने इंटरनेटवरून सारं काही उतरवून झालं. तऱ्हेतऱ्हेच्या टेस्टसाठी रक्त-लघवीचे नमुने मिळवून झाले, त्या बाटल्यांवर नांवे घालणे, फॉर्म भरणे, लॅबला कळवणे, ज्या तपासण्या हॉस्पिटलमध्ये होऊ शकत नव्हत्या, त्यासाठी फोनाफोनी करून मोठ्या लॅबशी संपर्क यामध्ये वेळ कसा झर्रकन निघून गेला. शेवटी (डॉक्टर चमूच्या मते) अत्यावश्यक असणाऱ्या तपासण्यांसाठी आगाऊ पैसे भरण्याची वेळ आली तेव्हा त्या बाईच्या नवऱ्याला पाचारण करण्यात आलं.
    
     तो
तो आला तो डोळे सुजलेला, कुठेतरी हरवलेला. काही तरी प्रचंड बिनसलय एवढं त्याला जाणवलं होतं. यंत्रवत तो खुर्चीत येऊन बसला. बाळाचा आजार, तपासण्यांची यादी, त्या करण्याची गरज आणि खर्च यांच्या गोषवाऱ्याची एक पिंक त्या ज्युनिअर डॉक्टरांच्या म्होरक्यांनी त्याच्यापुढे टाकली. बाळाचे  अर्धवट लिंग त्याला नीटसपणाने दाखवलं. ‘आजाराची कल्पना दिली’ अशा आशयाच्या फॉर्मवर त्याची सही घेतली. त्यानं पैसे भरले तरच पुढे तपासण्या होणार होत्या. खर्चाचा आकडा मोठ्ठा होता. गवंड्याच्या ऐपतीबाहेरचा होता. कशानुशा सुरात त्यानं विचारलं;
‘खर्च केला तर लिंग नीट होईल का?’
‘नाही! दोष खूप मोठा आहे. पण आपल्याला नेमकं कारण कळेल.’ तपासण्या झाल्या तर नेमकं कारण कळणार होतं. त्यातून बक्कळ शिकायला मिळणार होतं. अशी केस लाखात एखादी. नेमकं निदान होण्यात डॉक्टरांचे बौध्दिक, शैक्षणिक हितसंबंध गुंतले होते.
‘मग, भरताय ना पैसे?’ डॉक्टरनी अधीरपणे प्रश्न केला.
लिंग नीट होणार नाही म्हटल्यावर या घटनेतला त्याचा उरला सुरला रसही संपला. डॉक्टरांनी परोपरीनं समजावलं, विनवलं पण तो माणूस ढिम्म होता. तो काहीच बोलेना. बोलेल कसा? अशी बातमी काय थांबून राहते? मुलातील व्यंग आणि त्या व्यंगाबद्दलची चविष्ट चर्चा हॉस्पिटलभर वणव्यासारखी पसरली. तो पायरीवर दिग्ड़मूढ होऊन बसला होता, तर येणाऱ्या जाणाऱ्यांचे डोळे मिडीयाच्या कॅमेऱ्यांसारखे त्याच्यावर रोखलेले. त्याच्या भावनांचे थेट प्रक्षेपण चाललेलं जणू. पाहता पाहता त्याच्या भोवतीची गर्दी वाढू लागली आणि मग त्याला काय काय वाटायला लागलं. मुलगाच हवा म्हणून सारा अट्टाहास केला आणि पदरी पडला हिजडा! जन्मजात हिजडा!! त्याला शिसारी आली. आधी त्या मुलाची, मग बायकोची आणि मग स्वतःची देखील. आपल्या सर्वांगाला लवडे लटकाताहेत असं त्याला वाटलं आणि उलटी दाबतच तो तडक बाथरूममध्ये शिरला.
     जोरदार उलटी झाल्यावर त्याला बरं वाटलं. तोंड धुवून तो घाम टिपतोय तसं दूर कुठेतरी त्याला त्याच्या नावाचा पुकारा ऐकू आला आणि तो बाहेर आला. त्याला लेबर रुममध्ये बोलावलं होतं. बाहेर माणसांचे घोळके उभे होते. कुणी मेल्यावर जमतात तसे. ह्या पृथ्वीतलावर जन्माला आलेलं, लिंगहीन बाळ त्यांना बघायचं होतं. वेगवेगळ्या विभागातल्या नरसाळ्या पांढरे झगे मिरवत उभ्या होत्या; बाळंत वॉर्डातल्या म्हाताऱ्याकोताऱ्या अजब नजरेने ही गजब कहानी एकमेकींना सांगत होत्या. तोंडावर घेतलेले पदर आणि मान वळवून भागेना म्हणून कोन्यातली नजर त्याचा पाठलाग करत होती.
     ‘माझी पत्नी प्रसूत होऊन पैदा झालेले; पुरुष वा स्त्री जातीचे असे नेमके ओळखता न येणारे; २ किलो ८०० ग्रॅम वजनाचे; जिवंत मूल ताब्यात मिळाले’; सिस्टरनी खणखणीत आवाजात केस पेपरवरचे किरटे अक्षर वाचून दाखवलं आणि त्याला सही करण्यास फर्मावले. थरथरत्या हाताने त्याने सही केली.
‘हे, इकडे बघा, हे तुमचे मूल’ त्यानं मान वळवली. बाळाच्या तंगड्या फाकवून धरत ती सिस्टर बोलतच होती; ‘हे लिंग, वर वर पाहता हे मुलगा आहे असं वाटतंय पण लिंगाच्या खाली पहा तिथे योनीमार्गासारखं काही तरी आहे. तिथे पुरुष बीज ग्रंथींची पिशवी असायला हवी. त्यामुळे हे स्त्री जातीचं आहे की पुरुष जातीचं हे सांगता येत नाही. कळलं?’
     खणखणीत आवाजातील हा लिंगनामा ऐकताना तो ओशाळून गेला. असं मूल जन्माला घालणं हा अपराध होता, की आधीच्या कोणत्या पापाची शिक्षा म्हणून हे जन्माला आलं होतं? त्याचं डोकं गरगरायला लागले. जगातील यच्चयावत माणसं नागडी फिरताहेत, त्यांची लिंग मोठी मोठी झाली आहेत. आपापली इंद्रिय मोठ्या दिमाखात मिरवत ती आपल्याला लिंगडावून दाखवत आहेत असं त्याला वाटलं. पुढे एक फारच विचित्र आणि काळजाचा ठोका चुकवणारी घटना घडली. ते मूल सिस्टरनी दुपट्यात गुंडाळलं आणि त्याच्या पुढ्यात धरून ती त्याला ते देऊ लागली! ते जांभूळकाळं पोर कॅहॅ कॅहॅ केकाटत होतं आणि ह्याचे दोन्ही हात जणू शरीराला चिकटून राहिले होते. ते मूल घेऊन तो काय करणार होता? बाहेरची टोळकी त्याला घेरतील का? ‘बघू बघू हिजडा! बघू, बघू छक्का!! बघू बघू पावणे आठ!!!’ असा एकच गिल्ला होईल का? त्या नर्सस, त्या म्हाताऱ्या जोरजोरात टाळ्या वाजवत ह्याच्याभोवती फेर धरून हिजड्यांचं गाणं म्हणतील का? मग ह्याचे कपडे फेडून ‘तू कोण आहेस तेच आम्ही तपासतो’ असं म्हणतील? वर बायकोचेही वस्त्रहरण करू मागतील?... विचारांचे थैमान माजलं मनात त्याच्या. पार डोकं फुटून जायची वेळ आली. फक्त ते मूल पुढ्यात धरलं नर्सनी तर ही अवस्था मग ते कुशीत घेतलं तर काय झालं असतं? त्या मुलाला हात लावायची त्रैलोक्यव्यापी भीती जाणवली त्याला आणि अचानक ती भीती आकुंचन पाऊन काळजाएवढी झाली.
     ‘अगं पाजल्या शिवाय कसं गं ताब्यात देते मूल तू नातेवाईकांना?’ मुख्य नर्स पोरगेलेशा नर्सवर खेकसली. ती ‘हो,हो’ असं पुटपुटत ते मूल घेऊन पाजायला आत गेली आणि हा सुटला.


     ते डॉक्टर
‘There are five ways in which sex is endowed upon a person...,’ शेवटच्या खोलीत डॉक्टर्सची चर्चा ऐन रंगात आली होती. X आणि Y या क्रोमोझोम्सनी ठरतं ते गुणसुत्रीय लिंग. पण त्या बरहुकुम बीजग्रंथी तयार होतीलच असं नाही. क्रोमोझोम्स XY, म्हणजे पुरुषाचे, पण बीज ग्रंथी स्त्रीची असं होऊ शकतं. त्यामुळे बीज ग्रंथीनुसार ठरतं ते बीजग्रंथीय लिंग... पण बीजग्रंथीय लिंगानुसार अनुरूप जननेंद्रिय बनतीलच असं नाही. पुरुष बीजग्रंथी आहेत पण आहे बाह्यांग स्त्रीचं, असंही होऊ शकतं. त्यामुळे बाह्य इंद्रियानुसारही लिंगभेद ठरतो. शिवाय मानसिक लिंगभाव हा भिन्न असू शकतो आणि बाळाला घरात, समाजात ‘मुलगा’ म्हणून वाढवलं जातं की ‘मुलगी’ म्हणून यावरही बरंच ठरतं...!!’ अशी अचंबीत करणारी माहिती दिली घेतली जात होती. ‘हे मूलही खरंतर स्त्रीलिंगीच होतं पण वाढीच्या नेमक्या टप्प्यावर 21 Hydroxylase हे एक रसायन कमी पडलं. त्यामुळे पुरुष रस वाढले. तोल ढळला. परिणामी स्त्री बीजग्रंथी असलेल्या मुलीला बाह्यजननेंद्रिय मात्र पुरुषाची प्राप्त झाली. ती ही अर्धवट..!’
     इतकं सगळं स्पष्ट झाल्यावर चर्चा रंगतच गेली. ढासळलेल्या संतुलनाचे अन्यही दुष्परिणाम दिसत होते. बाळाचा रंग चांगलाच काळा होता. किडनीवर, ब्लडप्रेशरवर विपरीत परिणाम झाला होता. वेळेत उपचार नाही झाले तर बाळ मृत्यूपंथाला लागणार होते आणि नेमकं निदान झाल्याशिवाय उपचार करणार कसे? नेमक्या निदानासाठी तपासण्या हव्यात. त्यासाठी पैसा हवा. बापानं तो अॅडव्हान्स भरायला हवा. पण बापाकडे पैसाच नव्हता. आणि जो होता तो ह्या नपुसकलिंग्यासाठी नव्हता!

     ती
‘ती पेशंट वार्डामध्ये शिफ्ट कर गं’ सिस्टरनी हुकुम सोडला.
     ‘पण सिस्टर, तिनी अजून पाजलंच नाही बाळाला!’
     ‘काय!! अगं लाव ना तिला पाजायला’
     ‘सिस्टर, मी खूप सांगितलं तिला, पण ऐकतच नाही. मुलाला हातही लावला नाही तिनी. मूल ठेवलं कुशीत तर उठून शेजारच्या लेबर टेबलवर झोपली ती’
     ‘काय गं बाई ! शेजारच्या टेबलवर कशी झोपू दिलीस तिला, आता लेबरचे बेडशीट सगळं खराब झालं असणार.’
     ‘पॅड दिलंय मी सिस्टर’
     ‘तरी काय झालं! दोन अॅडमिशन येताहेत; तू तिला उठव; व्हिलचेअरवर घाल आणि वार्डात सोडून ये’
     ‘ते फिडींगच?’
     ‘लिहून टाक पेपरवर; बाळाला अंगावर घेण्यास नकार दिला म्हणून, आपल्या डोक्याशी डोकेदुखी नको. आल्यापासून ह्या एकटीनीच वात आणलाय’
     थोड्याच वेळात बेंबीच्या देठापासून भुकेने कळवळून रडणारं ते बाळ तिच्या हातात कोंबलं गेलं आणि व्हिलचेअरवरून ही वरात वॉर्डात अवतरली.
     बघ्यांची गर्दी झाली. ही भिंतीकडे तोंड लपवून रडत होती. बघ्यांची हळुहळु भीड चेपली. प्रत्येकाने तंगडी फाकवून आणि माना वळवून लिंग दर्शन घेतलं आणि अप्रसन्न चित्ताने ते निघून गेले. रडून रडून शेवटी थकून उपाशीपोटीच ते बाळ झोपलं आणि रडून रडून शेवटी थकून उपाशीपोटीच त्याची आईही झोपली.

ते घर
     इकडे घरी दारी हलकल्लोळ माजलेला. तिच्या सासूनं आकाश पाताळ एक केलं. आधी लेकावर फुत्कारली. ‘तुला पाणी कोण पाजणार?’ म्हणाली तो तिरीमरीतच घरातून निघून गेला म्हटल्यावर अख्या आळीला ऐकू जाईल अशा आवाजात सुनेला शिव्याशाप सुरु झाले. ऐकणाऱ्याची बोटं कानात जावीत अशा जहाल, जळजळीत शेलक्या शिव्या देत ती बडबडत राहिली. सुनेच्या माहेरच्या कुळाचा उद्धार झाला. पण एवढ्यांनीही तिचा आत्मा शांत झाला नाही. ज्वालामुखी सारखी ती आतल्या आत धुमसत राहिली आणि काय कालवा चाललाय हे बघायला नाती घरात डोकावताच ज्वालामुखीचा स्फोट झाला जणू. लाव्हा, राख, दगड, धूर सारं सारं बरसलं त्या अजाण मुलींवर. आपल्या आजीचा अवतार पाहून त्या जागच्या जागी थिजून राहिल्या. लाव्हाने माखलेली दगडी शिल्प झाली त्यांची.
     गावाला हा असला तमाशा नवा नव्हता. पण आजचा खेळ खास होता. कारणही खास होतं, चविष्ट होतं. सर्व काळ सर्वतोमुखी एकच विषय झाला. छक्का... हिजडा... टाळी... बृहन्नडा... शिखंडी... अर्धनारी नटेश्वर... लिंग.. . योनी.. लवडा.. भोक.

ते पोर
     हिनं बाळ पाजायला नकार दिला; त्यानं बाळासाठी पाच पैसेही खर्च करायला नकार दिला आणि बाळानं मरायला नकार दिला. भिंतीकडे तोंड करून ती अंधार होत गेली. दैवाला दोष देत तो आतल्या आत मिटत गेला. बाळही कोमेजत चाललं. २-३ दिवस असेच गेले आणि या विचित्र बाळ बाळंतीणीचं करायचं काय हे कुणालाच समजेना. त्याचं मन मात्र पुरतं दगड बनलं होतं. बाळाला संपवणे एवढाच ह्यातून सुटण्याचा मार्ग होता. घरी न्यावं आणि रात्री पुरावं केळीच्या खड्ड्यात; असं त्याच्या मनानं घेतलं. त्यानं डॉक्टरांच्या मागे डिसचार्जसाठी घोशा लावला. पण या अवाजवी घाईमागचं कारण चाणाक्ष डॉक्टरांच्या तात्काळ लक्षात आलं. ही मंडळी बाळाचं काही बरंवाईट करू शकतात हे त्यांनी सरळ पोलिसांना कळवलं. पोलिसांचं उत्तर खास ‘पोलिसी’ होतं... ‘गुन्हा घडत नाही तोवर आम्ही काही करू शकत नाही!!!’
     हतभागी आई बापाचे ते हिजडं पोर धड जगेना आणि धड मरेना, ना आई बापाची सुटका ना स्वतःची. आई अंगावर पाजेना, बाप पावडरचं दूध आणेना. तपासण्यांचे पैसे भरेना. दररोज सकाळ संध्याकाळ त्याची आणि डॉक्टरांची एकच प्रश्नोत्तरी;
     ‘डॉक्टर बाळाचं काय?’
     ‘तपासण्यांचे पैसे भरा तुम्ही. तुमची बायको बाळाला पाजतच नाही त्याचं काय?’
     ‘पैसा भरून ते बरं होणार आहे का? त्याचे लिंग वाढेल का?’
     ‘नाही’
     ‘मग मी पैसे भरून काय करू? तुम्ही घरी सोडा. घरी जावून आम्ही पाजू... वरचं दूध’
     ‘घरी कसं सोडा? बाळ आजारी आहे.’
     ‘पण तुम्ही उपचार कुठे करताय?’
     ‘तुम्ही तपासण्या कुठे करताय?’
     ‘तपासण्या करून सुद्धा उपयोग नाही असं तुम्हीच सांगितलं की.’
     अशाच एका चर्चेत डॉक्टर वैतागून म्हणाले; ‘तुम्ही जर पोराला पाजत नाही, सांभाळत नाही तर ते अनाथाश्रमाला का नाही देऊन टाकत?’
     ह्या वाक्यासरशी आई बापांच्या डोक्यात लक्कन वीज चमकली.
     जणु मुक्तीचा मार्गच सापडला होता.
     ‘देतो की?’
     इतका साधा उपाय आपल्याला आजवर कसा सुचला नाही असं वाटून डॉक्टर अचंबित झाले.
     ही ब्याद आता कोणालाच नको होती. निसर्गानी घातलेलं कोडे तपासण्यातून उलगडणार होतं. पण तपासण्या करायला नकार देणाऱ्या बापाचं मूल आता डॉक्टरांच्या कुतुहलापल्ल्याड गेलं होतं. जांघेमध्ये लोंबकळणारं लिबलिबीत लिंग आणि त्याखाली ओलसर योनी यांचा समसमा संयोग घेऊन जन्मलेलं ते मूल, मुलगा होण्यासाठी हपापलेल्या आई बापाला तर मुळीच नको होतं. डॉक्टरांची सूचना ऐकून, कोण्या परीने जादूची कांडी फिरवावी आणि अंगावरची लूत जावी असं त्यांना झालं. अचानक स्वच्छ निर्मळ वाटू लागलं.
     एका फोनसरशी अनाथाश्रमातील माणसं आली. आली ती बाळाला अंगडं, टोपडं, लंगोट, दुपटं, हातमोजे, पायमोजे, दुधाची बाटली, दूध पावडर आणि उकळलेलं पाणी घेऊनच!! बाळाला त्यांनी न्हाऊ माखू घातलं, अंजारून गोंजारून मांडीवर घेतलं आणि बाटली तोंडाला लावताच ते मूल चुरूचुरू लुचू लागलं. हा अनुभव नवीन होता; बाळाला. त्यानी शी केली. लिंगाखालच्या टाचणी एवढ्या भोकातून शूही फवारली. थोडा वेळ ट्यॅव ट्यॅव आळवून ते गाढ झोपून गेलं. ग्लानी ऐवजी झोपही ते पहिल्यांदाच अनुभवत होतं. इकडे दिवसभरात मॅजिस्ट्रेट समोर Relinquishment Deed चा सोपस्कार उरकून आई मोकळी झाली. तत्क्षणी डिसचार्ज घेऊन ती दवाखान्यातून चालती झाली.


     ते जोडपं
     चर्चच्या आवारातल्या अस्ताव्यस्त लिंबाखाली खड्डा तयारच होता. प्रार्थना चालू होती. प्रभूची अगाध लीला उपस्थित साऱ्यांनाच प्रतीत होत होती. त्या अलींगी मुलाचा निष्प्राण देह आता आणखी काळवंडला होता. खड्ड्यातल्या काळ्याभोर मातीत तो जणू स्वतःहून एकरूप झाला. खड्डा बुजला. शेवटची प्रार्थना झाली. ‘आमेन’ बरोबर सारे पांगले.
त्या कृतकृत्य दांपत्यानी मात्र हातातलं गोरंगोमटं, गोंडस पोर त्या ओल्या कबरीवर टेकवलं आणि बराच वेळ ते रेंगाळत राहिले. प्रभूने त्यांना हा गोंडस मुलगा तर दिलाच होता पण शिवाय सेवा करण्यासाठी मरणासन्न नवजात लेकरूही दिलं होतं.
आकाशातल्या बापाच्या एक अनाथ, पंगू, निरपराध, मरणासन्न लेकराला; साक्षात प्रभू इतक्याच मायेनं सांभाळण्याची, अखेरपर्यंत त्याची सेवा सुश्रुषा करण्याची संधी, त्यांना जणू प्रभूनेच दिली होती. ते अनाथ लेकरू आता त्या लिंबाखाली चिरविश्रांती घेत पहुडलं होतं. जेमतेम काही दिवसांचे आयुष्य त्याचं पण त्याची सेवा करण्यात, त्याला दूध पाजण्यात आणि त्याचं दिवसागणिक खंगत जाणारं शरीर ममतेनं कुरवाळण्यात त्यांना आत्मिक समाधान लाभलं होतं. जणू येशूच त्या मुलाचं रूप घेऊन आला होता. निश्चितच ही सारी प्रभूची लीला होती.
प्रभूचीच ही लीला होती खास. अन्यथा मरणासन्न तान्हुल्याची शुश्रुषा करण्याची इच्छा त्यांनी अनाथाश्रमाकडे व्यक्त करायला आणि हे मूल दाखल व्हायला एकच गाठ पडली नसती. प्रभूची लीला अगाध आहे खास. येशूकडे नवस बोलताच त्या दांपत्याला दिवसही राहिले. नवसाप्रमाणे मुलगाही झाला. पण प्रश्न होता ‘मरणासन्न तान्हुल्याची काळजी घेऊन’ नवस फेडण्याचा. ह्या काळ्याभोर बाळाच्या रुपानं जणू प्रभूने तीही सोय करून दिली. प्रभो, अगाध आहे तुझी लीला!!


चक्रधर


चक्रधर
डॉ. शंतनू अभ्यंकर, वाई.
जिल्हा सातारा. पिन ४१२८०३.
मो.क्र. ९८२२०१०३४९


‘सर, साष्टांग नमस्कार!’ गाडीचे दार अदबीनं उघडून तो जरा वाकून उभा होता. तो माझ्या मित्राचा ड्रायव्हर. मित्रानी मला व्याख्यानाला बोलावलं होतं आणि माझ्या गाडीची काही गोची झाल्याने स्वतःची गाडी ड्रायव्हरही पाठवला होता. तो हा. सर्वप्रथम नजरेत भरली ती त्याची नसलेली उंची. अत्यंत ठेंगणा ठुसका होता तो. हात लांडे, पाय लांडे, मानही लांडी. डोकं जणू डायरेक्ट खांद्यालाच जोडलं होतं.  माझ्याकडेच काय सगळ्या जगाकडेच वर मान करून बघत होता. होता तरतरीत. छान शर्ट, पँण्ट, बूट, स्वेटर आणि हो त्यांनी चक्क टाय घातला होता. माझ्यापेक्षा तोच स्मार्ट दिसत होता. इतके सगळं नीटनेटकं असल्यामुळे की काय शाळेला बाहेर पडणाऱ्या मुलासारखा दिसत होता तो. दिसायलाही पोरगेलासाच होता. उत्साहही तेवढाच होता. त्याच्याकडे ड्रायव्हिंग लायसन्स तरी होतं की नाही कुणास ठाऊक. पण आता मित्रानी पाठवलाय म्हटल्यावर मी काही विचारलं नाही.
‘सर, साष्टांग नमस्कार!’
‘आं!’
‘सर, साष्टांग नमस्कार. दंडवत सर.’
‘नमस्कार.’ माझा अस्फुट नमस्कार.
‘सर, साष्टांग नमस्कार!’ पुन्हा एकदा त्याचं शाब्दिक लोटांगण.
‘सर, आय अॅम ड्रायव्हर ऑफ युवर फ्रेंड.’ आता इंग्रजीत शिरला गडी. माझा लॅपटॉप चपळाईने मागच्या सीटवर ठेवत तो पुन्हा दाराशी आला, झुकला आणि म्हणाला,
‘माय नेम इज चक्रधर. प्लीज सिट इन कार, सर.’ मला जरा गंमत वाटली. मी गाडीत बसताच हा तुरुतुरु चालत टूणकन उडी मारून गाडीत बसला. गाडीत बसताक्षणी त्यानी गाडी अगदी सुसाट सोडली. आणि गाडीबरोबरच स्वतःही सुटला.
‘सर एक प्रश्न विचारू?’
‘हो, विचार की.’ मी आपला बेसावध. पुढे काय वाढून ठेवले आहे याची मला सुतराम कल्पना नव्हती.
‘सर, तुम्ही सुखी आहात?’
‘आं?’ अगदीच अनपेक्षित प्रश्न. मला आपलं ‘जगी सर्व सुखी असा कोण आहे?’ आठवलं; ‘सुखी माणसाचा सदरा’ आठवला. मी काही उघडा नव्हतो, चांगला ‘आदिदास’चा टी शर्ट घालून होतो आणि  वर ब्लेझरही; म्हणजे नाहीच की मी सुखी. मला काय उत्तर द्यावे कळेना. पण अनोळखी  ड्रायव्हर माणसाला, ‘मी सुखी नाही’ हे मी कोणत्या तोंडाने सांगणार? शेवटी उलट प्रश्न विचारून मी कशीबशी सुरवात केली.
‘मी सुखी आहे का? आहे, बऱ्यापैकी आहे.’ ‘बऱ्यापैकी’ वर बऱ्यापैकी जोर देत मी म्हणालो.
हो, उगाच संपूर्ण सुखी आहे वगैरे सांगायला नको. एखादा असला माथेफिरू तर वाटेत निर्मनुष्य ठिकाणी गाडी थांबवून माझा खून-बीन करायचा. कुणाच्या मनात कोणता सैतान थैमान घालत असेल ते सांगता येत नाही.
‘सैतानाची हाकारे तुमच्या कर्णी न पडोत सर, तुम्ही संपन्न होवा.’
बापरे ह्याच्याही वाक्यात हा सैतान आला की. ह्याला कसं कळलं माझ्या मनातलं? मनकवडा दिसतोय.
‘सर, तुमच्या गाढवीस फुटू दे पान्हा!! जसा फुटला यहोबाच्या गाढवीस.’
क्काय? माझ्या गाढवीस फुटू दे पान्हा? पण माझ्याकडे गाढवी नाहीये आणि हा यहोबा कोण?  जाउ दे, असेल कोणी ह्याच्या रानातला देव. जास्त विचारलं तर हा अजूनच अंगात आल्यासारखं करेल म्हणून मी गप्प बसलो. पण एकुणात माणूस इंटरेस्टिंग वाटला. मूर्ती बटू, पण बोलण्याचा  उत्साह म्हणजे उंच उसळते कारंजेच जणू. गाडी चालवण्यासाठी सीटवर  उशी ठेऊन  तो उच्चासनावर बसला होता. शिवाय पाठीलाही एक टेकू होताच. त्याशिवाय त्याचे पायच नीट पोहोचले नसते. मी काही बोलत नाही म्हटल्यावर गाडीच्याच वेगाने त्यांनी बोलायला सुरवात केली.
‘सर, बऱ्यापैकी दुःखी असाल तर, करुणायुक्‍त हृदय, ममता, सौम्यता, लीनता, सहनशीलता ही धारण करा; एकमेकांचे सहन करा आणि कोणाविरुद्ध कोणाचे गाऱ्‍हाणे असल्यास आपसात क्षमा करा. म्हणजे तुम्ही व्हाल संपूर्ण सुखी. देव देखील हेवा करेल तुमचा. प्रभूचे कृपाछत्र नित्य तुमच्यावर राहो.’ पहिल्या दमात त्यांनी मला बऱ्यापैकी दु:खी ठरवून वर आशीर्वादही दिला होता. कावळ्याच्या शापानी गाय मरत नाही, पण ह्या बैलोबाच्या आशीर्वादानी गाढवी तरी पान्हावते का हा प्रश्न मला छळत होता. पण ह्याचं बोलणं संपता संपेना. अखंडपणे तो बोलत होता. बरेचसे कुठले कुठले पाठ केलेले छापील पॅराग्राफ होते बहुतेक. त्यात व्याकरण, विशेषणे वगैरेबाबत आनंदच होता.
‘सर एखाद्या व्यक्तीच्या चेतनेवर शब्दांचा खूप मोठा प्रभाव असतो. विशेषतः जेंव्हा भगवंताकडे वळणे येते, तेंव्हा बऱ्याचदा म्हटले जाते की प्रार्थना नशीब आणि जीवन बदलू शकते. हे खरेच खरे आहे. हे ही खरे आहे की विश्वास ठेवणारा प्रार्थना मागतो. त्याला पहिजे असते एक अगदी मजबूत प्रार्थना. बरोबर ना सर?’
मी इतका मजबूत चक्रावलो होतो की अस्फुट आवाजात ‘बरोबर’ एवढं पुटपुटण्याशिवाय मी काहीही करू शकलो नाही. पण त्याची बडबड अखंडपणे चालू होती. मी पेंगत असल्यासारख केलं, चुळबुळ केली, गाडीतलं एक शिळं वर्तमानपत्र चाळलं, पण हा पठ्ठ्या थांबायचं नाव घेईना.
‘सर, बरेचदा भौतिक वस्तूंच्या विनंत्यांची चौकशी केली जाते. अखेरीस विश्वास ठेवणाऱ्या व्यक्तीसाठी त्याची आंतरिक, भौतिकपेक्षा जास्त महत्वाची असते.’
‘क्काय?’
‘सर समृद्धी, आंतरिक समृद्धी.’
‘हां, हो, बरोबर.’
‘सर लक्षात ठेवा, सर्वसाधारण सर्व काही सत्य आहे आणि अध्यात्मिक विकास पृथ्वीवरील उत्थित सुविधांवर स्थित आहे! माणसाला सुखासाठी काय हवं सर? एक, निरोगी अन्न; दोन, निरोगी झोप आणि तीन, निरोगी उबदार घर! या जटील उपक्रमात देवाला प्रार्थित करायचे विसरू नका सर; प्रार्थित करायचे विसरू नका; प्रार्थित करायचे कधीही विसरू नका.’ बऱ्याच वेळाने अखेर तो समेवर आला. शापबीप देऊन एक्झिट घेणाऱ्या पात्रासारखा तो तीनतीनदा एकच वाक्य म्हणत होता. मला वाटलं संपलं आता पण कसचं काय, अजून त्याचा मुद्दा संपला नव्हताच.
‘स्वतःच्या समृद्धीसाठी आणि कल्याणासाठी प्रार्थना सामान्य आहे. परंतु सर्वच आत्म्यांची मोक्ष मिळण्याची विनंती प्राधान्य असावी. असे प्राधान्य देऊन तुम्ही लोकांवर प्रीती धारण करा सर, तुम्ही लोकांवर प्रीती धारण करा, प्रीती धारण करा.’ पुन्हा तिहाई.
हा इतका उपदेश एका दमात मी पहिल्यांदाच ऐकला. ऐकून ऐकून दमलो मी. पण ह्याची टकळी काही थांबायला तयार नाही.  मी त्याच्याकडे पूर्ण दुर्लक्ष करत मोबाईलमध्ये तोंड घातलं.
‘सर, एक सांगू?’
‘हं’ 
‘आयुष्य नावाची स्क्रीन जेंव्हा लो बॅटरी दाखवते आणि नातेवाईक नावाचा चार्जर मिळत नाही तेंव्हा पॉवरबँक  बनून जे तुम्हाला वाचवतात ते म्हणजे मित्र.’ अचानक ध्यानीमनी नसता, त्यानी हे सुभाषित फेकलं. मी दचकलो.
‘क्काय?’
पुढे त्याने मैत्री या विषयावर मला अर्धा तास सुनावलं. मुक्कामी पोहोचेपर्यंत त्याने माझी पार हालत करून ठेवली. शेवटी मित्राकडे पोहोचलो तेंव्हाच हा गप्प झाला. तरीही गाडी पार्क करता करता त्याने एक सुभाषित डागलेच; ‘मातीचे मडके आणि मैत्री यांची किंमत फक्त बनवणाऱ्यांनाच माहिती असते सर, इतरांना नाही!’
पोचल्या पोचल्या मित्राचा प्रश्न,
काय आमच्या ड्रायव्हर सायबांनी त्रास नाही दिला?’
त्याच्या ड्रायव्हरनी मला कसा आणि किती छळला असणार याची त्याला पूर्ण कल्पना होती हे प्रश्नाच्या टोन वरूनच मी ताडले होते.
‘उपद्रव नाही पण उपदेश खूप दिला. जाऊ दे, ड्रायव्हरने मालकाला उपदेश करायची परंपरा महाभारतापासून चालत आली आहे! शेवटी ‘तो’ही चक्रधर आणि हाही चक्रधर.’ मी.
आम्ही दोघेही दिलखुलास हसलो. ‘चक्रधर’ही जरा ओशाळला पण हसला. हा मित्राचा ड्रायव्हर, वॉर्डबॉय, ब्रदर ई. ई. नवीनच लागला होता. चुणचुणीत होता.  दोनच आठवड्यात तो माझ्याकडे आला. अचानक. कामाला ठेऊन घ्या म्हणून. त्याला त्या मूळच्या गावात रहायचं नव्हतं. काही तरी भांडण झालं होतं. मित्राकडून एकदा खात्री केली आणि बडबड न करण्याच्या अटीवर मी त्याला ठेऊन घेतला. आला तो हरकाम्या म्हणून. पडेल ते काम करीन म्हणाला आणि दहा वर्ष अक्षरशः त्यांनी पडेल ते काम केलं. शिक्षण म्हणाल तर दहावी नापास, पण दवाखान्यातली बहुतेक सगळी कामं त्यानी हुशारीनं आत्मसात केली होती.
दुसऱ्याच दिवशी सक्काळी सक्काळी फोनवरूनच त्यानी राउंड सांगितला.
‘सर, ती मांगाची बाई आहे न तिला रात्री उलटी झाली आणि ती कोल्हाट्याची  बाई, सलाईन लावलवतं ती, ती घरी जायला मागतेय.’
‘कोण कोल्हाट्याची बाई?’ नावापेक्षा किंवा आजारापेक्षा याला जात महत्वाची वाटत होती. ‘कोणाला डिस्चार्ज हवाय? ती लक्ष्मीबाई?’
‘ती नाय, ती तर कासाराची आहे...! ती कुडाळकर म्हणतोय मी, तिला डिस्चार्ज हवाय. आज शनीच्या पारावर तिला उपासना आहे.’
ही जातीनिहाय राउंड मी पहिल्यांदाच ऐकत होतो. पहिल्याच रात्री, पहिल्या फटक्यात त्याला पेशंटचा जाच आणि जात दोन्ही माहित झालं होतं.
‘बरं, ते मी आल्यावर बघून सांगतो. अरे पण  ते पंचपोर पेशंटचं बाळ कसं आहे? त्याला काल डीहायड्रेशन होतं.’
‘ते एकदम टकाटक आहे की. त्याची हगवण थांबलीय जणू. रातभर त्या लेकराला दिलं की साखर मीठ पाणी. त्याच्या आईनी त्याचा चांगला प्रतिपाळ केला.’
तरीच, या माणसाच्या बोलण्यात काही तरी वेगळं आहे, काही तरी वेगळं आहे, असं मला सारखं वाटायचं; पण काय ते आजवर लक्षात आलं नव्हतं. आत्ता अचानक माझ्या डोक्यात प्रकाश पडला. त्याच्या भाषेत काही खास शब्द होते. लेकरू, उपासना, प्रतिपाळ. पण हे त्याने कुठून उचलले होते ते ह्याचा खुलासा पुढच्याच वाक्यात झाला.
‘त्यांचा सण आहे ना उद्या; त्याला डिस्चार्ज देऊ या सर. त्ये आमच्यातलेच ना?’
‘तुमच्यातले म्हणजे?’
‘म्हणजे किरीस्तांव!’
‘उद्या रविवार तर आहे’
‘म्हणूनच ना सर!’
‘म्हणजे?’
‘उद्या ‘झावळ्यांचा रविवार’ आहे सर. प्रभू येशूने जेरुसलेममध्ये प्रवेश केला, तेव्हा तेथील जनसमुदायाने हातात खजुराच्या झावळ्या घेऊन होसान्ना, होसान्ना अशा घोषणा दिल्या. ते म्हणाले प्रभूच्या नावाने येणारा राजा धन्यवादित असो! विजयी राजा घोड्यावर असे पण प्रभू गाढवाच्या शिंगरावर बसून आला. हे त्याच्या लीनतेचे प्रतिक आहे. या दिवसापासून आमचा पवित्र सप्ताह सुरु होतो. या आठवड्यात शुभ शुक्रवार, मौदी गुरुवार, इस्टर रविवार  आणि अंजीराचा सोमवार असे दिवस साजरे होतात. होसान्ना, होसान्ना, सर!’
‘काय?’
होसान्ना, होसान्ना.’
‘ते कळलं, पण म्हणजे काय?’
‘म्हणजे प्रभूच्या नावाने येणारा राजा धन्यवादित असो.’ एवढं बोलून तो प्रवचनात शिरला

‘येशू आणि त्याचे शिष्य जेरूसलेमजवळच्या बेथांनी या गावी होते. त्यांनी बेथफागे गावातून याहोबाकडच्या पान्हावलेल्या  गाढवीचे शिंगरू आणले.’

‘अच्छा म्हणजे ‘तो’ यहोबा म्हणजे ‘हा’ याहोबा होय?’ अचानक मला पान्हा फुटलेल्या गाढवीचा  मालक याहोबा आठवला.
‘काय सर?’
‘काही नाही. मी राउंड घेतला की देईन डिस्चार्ज.’
त्याचं हे असलं बोलणं ऐकलं की मला हसूच यायचं. तो बोलायचा ती मायबोली नसून बाय(बल)बोली होती. देवाचा शब्द शब्दशः भाषांतरल्यामुळे गचाळ शब्दरचना सगळी. ‘आपण शिकलेला नाही पण वाचलेला आहे’, असं नेहमी  म्हणायचा तो. पण ते निव्वळ वाचन होतं व्यासंग नव्हता. एकांगी, ख्रिस्तमार्गी, उथळ वाचन. वाचन, पारायण आणि पाठांतर.
पण बुद्धिमान तर तो होताच त्याला संधी मिळाली नव्हती एवढंच. माझ्याकडे संधी मिळताच त्यांनी जे जे शक्य होतं ते कौशल्य आत्मसात केलं. आला ड्रायव्हर म्हणून, मग एक्सरे शिकला आणि एक्सरे काढायला लागला, लॅबमधलं काम शिकला आणि तिथे मदत करू लागला, ऑपरेशनला अॅसिस्ट करू लागला, एंडोस्कोप घेतला मी तर हा त्यातले  बारकावे शिकला. काम अगदी मनापासून करायचा तो. अगदी बिनचूक आणि  महत्वाचे म्हणजे झालीच जर चूक तर ती कबूल करायचा. एका वहीत आपली चूक लिहून ठेवायचा. हा बहुतेक खिश्चन संस्काराचा परिणाम. मला दर दोन तीन महिन्यांनी वही दाखवायचा, क्षमा मागायचा. आणखी शंका विचारून आणखी शिकवा म्हणायचा. कोणी पेशंटनी डॉ. चक्रधर अशी हाक मारली की मोहरून जायचा. स्वतःच्या पैशांनी हौसेनी त्यांनी स्थेथोस्कोप आणि थर्मामीटर घेतला होता. वेळीच शिकला असता तर खूप चांगला डॉक्टर झाला असता तो असं मला मनापासून वाटायचं.
लवकरच डॉक्टर जे करतात ते त्यानी केलं. आपलं हुनर वापरून एक नर्स पटवून लग्न केलं. कुटुंब नियोजन आणि गर्भपात याला याचा कडाडून विरोध. मुले म्हणजे देवाघरची देन वगैरे...! मग काय होणार? लग्न होताच चार वर्षात चार मुली झाल्या त्याला. पाठोपाठ. मुलीच्या बापाचा म्हणून जो काही परंपरागत चेहरा असतो, तो मुखवटा ह्याने कायम धारण केलेला. होणाऱ्या प्रत्येक मुलीगणिक मुखवटा घट्ट घट्ट बसत गेला.  सतत चेहेऱ्यावर चिंता, अजीजी, लाचारी, गुळचट बोलणे आणि काही हवं असेल तर  अगदी राग येईल इतका विनय. सतत आपल्याला काही फुकट मिळतय का याचा विचार. जुने कपडे, कागद, कप, जे मिळेल ते. जरा एखादी वस्तू बिनवापराची आहे असं लक्षात यायचा अवकाश, याची भुभूक्षित नजर पडलीच तिच्यावर. सुताच्या चटया, वेताच्या तट्या, प्लास्टिक पट्या काहीही चालायचं त्याला. वर विचारणार...
‘सर, लागणार नसेल ना?’
म्हणजे आपण ओळखायचं, की ‘घेऊन जाऊ का?’ असा प्रश्न आहे हा.
आपण, ‘हो, लागणार आहे’, असं म्हटलं की ‘जेंव्हा लागणार नसेल तेंव्हा सांगा. मी नेईन. मुलींना होईल.’ हे याचं ठरलेलं उत्तर. जे ते याला मुलींसाठी हवे असणार. कुठे बाहेर गेलो तर आपण काही खरेदी करणे म्हणजे चोरीच जणू. ह्याची आशाळभूत नजर सतत आपल्या पाठीवर वळवळत असल्यासारखी आपल्या मागेमागे फिरणार. सदैव असमाधानी अशी याची वृत्ती.
देवाच्या पुत्राला क्रुसावर चढताना झालं नसेल एवढं याचं पुत्रहीनतेचं दु:ख. त्यामुळे की काय, त्याच्या  गाईला गोऱ्हा झाला तर कोण कौतुक सांगायला लागला. एखाद्याने आपल्या पोराचे करावे तसे त्याच्या गोर्ह्याचं कौतुक चालायचं. त्याच्या डोक्यावर चंद्र आहे. तो चलाख आणि चंचल आहे. सुलक्षणी आहे. आज असा पळाला. आज एवढे खाल्ले. आज असा हिसडा दिला. आज गूळ खाल्ला. आज पायातल्या काट्याचा नायटा झाला. बेंदराला बेस्ट दिसत होता. आज फोटो काढला. ह्याच्या पाकिटात फोटो; पोरींचा नाही ह्याचा आणि त्या खोंडाचा. फोटोतल्या त्या तरण्याबांड वांड खोंडापुढे हा पार थोटूक दिसत होता. खरंतर याच्या मुली मोठ्या गुणाच्या होत्या. शाळेत चमकत होत्या. पण ह्याला शल्य स्वतःला मुलगा नसल्याचं...आणि मला तो असल्याचं! एकदा मला फोनवर बोलताना ऐकलन त्याने. काही निमित्तानं कोल्हापूरला जाण्याचं बोलणं चाललं होतं. ह्याचे लगेच सुरु झाले,
‘चला सर जाऊ या की.’
मला वाटलं मोठी आता मोठी झाली होती, तिला काही साज वगैरे घ्यायचा असेल.  पण कसचा साज आणि कसचं काय, त्याला कोल्हापूरला जायचं होतं ते तिथे बैलाला झुली उत्तम मिळतात म्हणून.
तसं पाहिलं तर त्याच्या येशूने त्याला काही कमी दिलं नव्हतं. एकुलता एक होता. घरची शेतीवाडी होती. ती आईबापच करत असत. हा आपला असाच गोळा करून जगायला बाहेर पडल्यासारखा. आला दिवस ढकलायचा. उद्याचे नियोजन नाही. ना पैशाचे, ना मुलाबाळांचे, ना कसले.  ख्रिसमस उद्यावर आला की आज पीठ, मीठ शोधायला लागणार. सतत कर्जबाजरी. माझ्याकडून, स्टाफकडून, पेशंटकडून, माझ्या मित्रांकडून कायम उचल घेतलेली. मला मागताना तोरा असा की जणू त्याचे हक्काचे पैसे मी देत नाहीये. त्याच्या  सतत कुठल्या कुठल्या बँकांचे, पतसंस्थांचे लोक याचा माग काढत माझ्या दारात. याचे पैसे कापून आम्हाला द्या हा त्यांचा तगादा. सगळीकडे माझं नाव सांगितलेलं. लोकांनी, आहे यांच्याकडे कामाला तेंव्हा देईल पैसे, या भावनेने पैसे दिलेले. मला विचारणे नाही की सांगणे नाही. कुणी दारात विचारायला आलं म्हणून वरमणे नाही की शरमणे नाही. लोकं याला बोलबोल म्हणता पैसे द्यायचे. एवढे कर्ज असून हा माणूस एके दिवशी गाडी घेऊन आला. सेकंड हँड. केवळ मिठ्ठास बोलीवर त्याने ही कमाई केली होती.
त्याची ती बायबल छाप भाषा दिवसेंदिवस अधिकाधिक बायबल छाप व्हायला लागली होती आणि हा अधिकाधिक ख्रिस्तमय. रविवार तर त्याच्या हक्काचा सुट्टीचा दिवस ठरूनच गेला होता. बाकीचा स्टाफ रविवारी आळीपाळीने ड्युट्या करत असे पण हा रविवारी माझी उपासना असते असं सांगून कधीही फिरकायचा नाही. क्रुसावर टांगलेला येशू आधी त्याच्या खोलीतल्या खिळ्यावर होता फक्त. आता तो दवाखान्यातल्या प्रत्येक खिळ्यावर टांगलेला दिसायला लागला. प्रार्थनेला तर सुमारच राहिला नाही. तोंडात सतत जप, खिशात सतत जपमाळ, त्याच्या शब्दात सांगायचं तर रोझरी. जरा हाताला काम नसेल की जपमाळ ओढणे सुरु. शिवाय कुणाशीही बोलताना  तोंडात सतत आशीर्वाद. तो ही पुटपुटणे वगैरे भानगड नाही, अगदी खणखणीत आवाजात. सतत ‘देव तुझे भले करो!’, ‘देव तुझे कल्याण करो’; देव यांव्व करो आणि त्यांव्व करो. देव ह्याचा आज्ञेत असल्यासारखा याचा अविर्भाव. चेहऱ्यावरही भाव असा की आता यांनी सांगीतलंय ना, म्हणजे करणारच देव भलं. त्याची काय टाप आहे, चक्रधराची आज्ञा मोडण्याची. तुम्ही मागा अथवा नका मागू हा आपला ज्याला त्याला आशीर्वाद देत सुटायचा. साक्षात देव जरी याच्या पुढे उभा राहिला असता, तरी याने त्यालाही, ‘देव तुझे भले करो’ असा आशीर्वाद दिला असता.
बाळाला इंजेक्शन दिले की चोळता चोळता हा म्हणणार, ‘देव ह्याची वेदना लगेच कमी करेल बघ. बघ माई, तुझ्या लेकराला झटक्यात बरं वाटेल, तो पुन्हा पूर्वीसारखा हसू खेळू लागेल.’
एकदा एका बाळाला आयसीयुत शिफ्ट केलं. मी आणि माझा आयसीयुतला मित्र लढत होतो, त्याला सलाईन लाव, ओटू लाव, कसली कसली इंजक्शने दे, निरनिराळी मशीन्स जोड, तऱ्हेतऱ्हेच्या  टेस्ट कर, रिपोर्टच्या मागे लाग, रिपोर्ट आल्यावर त्यानुसार डोसेस बदल. बाळाच्या काळजाची धडधड कमी होत होती आणि आमच्या काळजाची वाढत होती. त्याची जगण्याची आणि आमची त्याला जगवण्याची अथक धडपड चालू होती. बाहेर नातेवाइकांचा गलबला वाढतच चालला होता आणि हा पठ्ठ्या; सुरवातीला मदत केलीन त्यानी आणि मग अचानक नाहीसाच झाला. हे आजकाल त्याचं नेहमीचच झालं होतं. ऐन वक्ताला हा गायब. सगळे सिनिअर झाले की असेच वागतात. त्याला पुन्हा बोलवायला जायलाही आम्हाला उसंत नव्हती. त्याच्यावर चरफडत आम्ही आमचं काम सुरु ठेवलं.
ते मूल वाचलं. मी आणि माझ्या मित्रांनी बऱ्याच हिकमतीनं त्याला स्टेबल केलं. हे सांगायला आम्ही बाहेर आलो तो काय;  चक्रधर बाहेर झाडाखाली नातेवाईकांच्या  घोळक्यापुढे  बसून चक्क देवाची करुणा भाकत होता. गुडघे टेकून, डोळे मिटून, आत्यंतिक श्रध्देनं आणि खड्या आवाजात ह्याचं सुरु होतं,
‘हे परमेश्वरा तुझी दया आकाशाहून उंच आहे, तुझे सत्य ढगांपर्यंत पोचते.’ पहाता पहाता तो गायला लागला,
‘चित्ती प्रभूला धरणे; प्रभूला आवडते ते आचरणे,
आपुले हित विस्मरणे, परहित केवळ आपुले गणणे,
ही खरी प्रभूसेवा, ही जनसेवा, मान्य ठरो ही देवा.’
                  बाळ आता सुखरूप असल्याचे शुभवर्तमान कळताच त्या नातेवाईकांनी पाय धरले, पण आमचे नाही; चक्रधरचे. सुरवातीला मी चक्रावून गेलो. पण मग लक्षात आलं की हतबल, निराधार, निराश, परिस्थितीशरण नातेवाईकांना त्यानी अचानक एक आधार पुरवला होता. खरंतर हे सुद्धा आम्हां डॉक्टरांचं काम, पण हे करायला आम्हाला फुरसद होती कुठे? नुसतंच डोक्याला हात लावून चिंता करत बसण्यापेक्षा भजन करण्यानी बाळाच्या उपचारात सहभागी असल्याचा फील दिला होता त्यानी, नातेवाईकांना. ओक्साबोक्शी रडणारी बाळाची माता,  पिऊन आलेला पिता आणि अत्यवस्थ चिमुरड्याच्या पंधरा वीस अस्वस्थ नातेवाईकांना  त्यानी प्रार्थनेत गुंगवून टाकले होते.
हळू हळू हे प्रकार वाढतच गेले. दर रविवारी ह्याच्या  बिऱ्हाडी येशूचा दरबारही भरू लागला. थोड्याच दिवसात साऱ्या गावात गवगवा झाला. याच्यापाशी का कुणास पण ठाऊक लोकं मन मोकळं करायची. अगदी खुलेपणानं बोलायची. मग हाही समस्यापूर्तीसाठी काहीबाही तोडगे सांगायचा. लोकांची अडलीनडली कामं मार्गी लावायचा. त्याच्या ओळखी जबरदस्त. कुठल्या सरकारी हापिसातून दस्त काढायचा असो की कुणाला कुठल्या परक्या गावात अचानक पै पैशाची गरज पडो. हा सगळी जुळवाजुळव करून देणार. सरकारी दवाखान्यात पोस्ट मोर्टेम करणारा मुजावर ह्याचा मित्र, माझाही प्रत्येक मित्र ह्याच्या खास ओळखीचा आणि राज्यपाल आले उन्हाळ्यात महाबळेश्वरला; तर याला थेट राज्यपाल भेट घडली! ह्यांनी काढलेले कुठलसं येशूचं चित्र त्यांनी ठेऊनही घेतलं. ह्याच्या बायकोचा कोणी लांबचा भाऊ महाबळेश्वरला राजभवनवर खानसामा आहे. त्या भावाची बायको आणि राज्यपालांच्या पत्नी गाववाल्या निघाल्या. मग काय हा गेला की चित्र घेऊन. आता जोरूच्या, गाववालीच्या, नवऱ्याचा, भाऊ म्हटल्यावर,  राज्यपालही भेटले म्हणे त्याला आणि ते चित्रही ठेऊनही घेतलं. का? तर तेही सिरीअन ख्रिश्चन अन् हाही सिरीयन ख्रिश्चन!!  तेंव्हा ही तो येशूची इच्छा.
एका वर्षी मला ख्रिसमस इव्हला बोलावलन. एकूण त्याच्या बोलावण्याच्या पद्धतीतून हे निमंत्रण मनापासून नाही हे कळतच होतं पण मी अगदी मनापासून गेलो. हा रहातो त्या खबदाडीत एक चर्च आहे हे मला त्या दिवशीच कळलं. एकूणच त्या गिरीजाघराला नव्याने उर्जितावस्था आल्याच्या खुणा स्पष्ट दिसत होत्या. ही देवाच्या ह्या चक्रधर नामे मेंढराचीच करामत असावी. बऱ्याच वेळ प्रार्थना झाली. खच्चून गर्दी होती. मला आश्चर्य वाटलं. दानपेटीही फिरवण्यात आली. मी खिशात हात घातला तर पाकीट नाही! नेमका बिन पाकिटाचा मी बाहेर पडलेलो. आता काय करायचं या विवंचनेत असतानाच त्यानी ती पेटी माझ्यापर्यंत येऊच दिली नाही. त्यानी माझी गोची ओळखण्याचा प्रश्नच नव्हता. पण तरीही त्यांनी पेटी माझ्यापर्यंत पोहोचायच्या आत माघारी वळवली होती. का? माझा पैसा त्याला नको होता का? मन चिंती ते वैरी न चिंती, पण असंच काही तरी होतं. गेले वर्ष दोन वर्ष, काहीतरी खदखदत होतं त्याच्या मनात. माझ्या विषयीच्या  प्रेमादराची जागा आता आकस आणि असूयेनी घेतली होती. ही मोठी विचित्र अवस्था होती. आपण ज्याला लहानाचा मोठा केला, शिकवला, तो मुलगा असा एकदम घुमा, आपल्यापासून एकदम फटकून, वागायला लागला की कसंतरीच होतं नाही का. स्वतःचा मुलगा असं वागला, तर त्याला खडसावून विचारता तरी येतं. हा तर कोण कुठचा परका. पण त्याचं वागणं दिवसेंदिवस बदलत चाललं होतं, बिघडत चाललं होतं.
त्याला कामाबाबत काही सांगायचं नाही, काही बोलायचं नाही. कोणी स्टाफनी त्याच्या विरुद्ध ब्र काढायचा नाही, सगळ्यांनी ह्याला दबून रहायचं, अशी ह्याची सत्ता. सत्ता कसली मत्ताच ही. याचा मला राग येत होता. पण रागावलं वगैरे तर तो आता खुशाल दुरुत्तरे करत होता. इतरांना असं करायला चिथावणी देत होता. त्याच काय कुठे बिनसलं होतं, त्याला काय कुठे कमी पडत होतं हे त्याचं त्यालाच ठाऊक. पण तो असमाधानी होता, अस्वस्थ होता हे नक्की. गुरुस्थानी असणारा मी आता त्याचा नंबर एकचा शत्रू असल्यासारखं झालं होतं. देव देव करणं तर प्रचंड वाढलं होतं. त्याला दुसरं काही सुचेना दुसरं काही दिसेना. दहावी पास असलो तर कुठल्याशा चर्चमध्ये काम मिळेल असं त्याला कळलं. मग त्यांनी हाच ध्यास घेतला. कसाबसा नववी झाला होता तो. दहावीला बाहेरून बसायचं असं त्याच्या मनानी घेतलं आणि त्यांनी जे पुस्तक हातात धरलं ते पाठ होईपर्यंत ठेवलंच नाही. सगळी पुस्तके पाठ करणे ही त्याची अभ्यासाची स्टाईल. मराठी पाठ, इंग्रजी पाठ, इतिहास, भूगोल इतकंच काय गणितेही पाठ केली होती त्यानी. मग काय दहावी सहज पास झाला तो. पास झाला आणि एके दिवशी, ‘उद्या पासून मी कामावर येणार नाही!’ एवढे एकच वाक्य बोलून निघून गेला. दहा वर्ष काम करून कुणी असं, ना सत्कार ना नमस्कार गेलं, की विचित्र वाटणारच. मलाही वाटलं. पण क्षणभरच. तो गेला आणि मला एकदम सुटल्यासारखे वाटले. सिंदबादच्या मानगुटीवर बसलेल्या म्हाताऱ्यासारखा तो माझ्या मानगुटीवर बसला होता. जाम सोडत नव्हता. दहा वर्ष तो होता हे बरोबर, पण त्यातली गेली काही वर्ष तो असून नसल्यासारखाच होता. त्याच लक्ष कामात नव्हतंच. काहीतरी जगावेगळं  करायचा त्याचा प्रयत्न होता असं जाणवायचं, पण काय ते मला कधीच ओळखता आलं नाही.
तो गेला तो गेलाच.
आता तो गेल्यालाच मुळी दहा बारा वर्ष झाली असतील. एके दिवशी  टीव्ही सुरु केला, अगदी सहज, तर चक्क कोणतातरी धार्मिक चॅनेल लागलेला. मी पहातच राहिलो. तोच होता तो, चक्रधर. स्वारी अगदी नटली होती; सूट, बूट, टाय. आता कोणी भलताच बडा ख्रिस्ती बुवा झाला होता. येशूच्या कृपेने आपण दहावी, बारावी, पुढे चर्चच्या कॉलेजमधून धर्मशास्त्रात एम.ए., पी.एच.डी. झाल्याचं तो सांगत होता. डॉक्टरकी पर्यंतची  आपली यशोगाथा मांडत होता. देवाने अनुग्रह केल्याचे सांगत होता. त्यामुळेच दुखःमुक्तीची शक्ती प्राप्त झाल्याचं सांगत होता.
आता मुख्य कार्यक्रम सुरु झाला. आजाऱ्याना रोगमुक्त करण्याचा. वेगवेगळे आजारी लोक स्टेजवर आणले जात होते. हा हातवारे करत प्रार्थना ओरडत होता. त्यांच्या हातापायावर, छातीपोटावर, हात फिरवत होता. त्यांना म्हणे तपासत होता. डोळे मिटून म्हणे त्यांच्या शरीरात डोकावत होता. हवेत हात हलवून प्रार्थना म्हणून त्यांच्यावर इलाज  करत होता. त्यांना तुम्ही आता रोगमुक्त झाल्याचं सांगत होता. तेही तात्काळ आपण रोगमुक्तीची प्रचीती आल्याचं जाहीर करत होते. तत्क्षणी जमाव जल्लोष करत होता. चक्रधर अगदी अखंड, भडाभडा बोलत होता. त्याला ते सगळं पाठच असावं. जोरजोरात हातवारे करत तो माईकमध्ये ओरडत होता. भलताच त्वेषाने आणि आवेशाने. तो बरळत होता. कॅमेरा आता गर्दीत शिरला. खच्चून गर्दी होती. सगळी गर्दी भारावून ह्याची बडबड ऐकत होती. तो त्याची भंकस, भकत होता. भक्तगण, गणंग होऊन त्याच्या आरड्याओरड्यात तल्लीन होत होते. त्याच्या इशाऱ्यासरशी हात काय हलवत होते, बेभान नाचत काय होते, भेसूर ओरडत काय होते, बेसूर गात काय होते; अर्थात हे दृश्य तर नेहेमीचंच होतं. कोणत्याही जमावाला असं एकच मन असतं,  असं एकच शरीर असतं. असा एकच मेंदू असतो. इथेही सगळ्यांना जणू एकच मन आणि एकच शरीर होतं आणि त्यांचा मेंदू होता डॉ. चक्रधर.