ती सुटली पण हीचं काय?

ती सुटली पण हीचं काय?

डॉ. शंतनू अभ्यंकर, वाई. मो.क्र. ९८२२० १०३४९

ती मुंबईतली होती. तिच्यावर बलात्कार झाला होता, तिच्या गर्भातल्या बाळाला डोकं नव्हतं आणि पोट होतं सगळं उघडं, इतकं की आतले अवयव बाहेर सांडत होते. हे निदान होईपर्यंत २० आठवडे उलटून गेलेले. डॉक्टर म्हणाले, ‘गर्भपात, नॉट अलाउड!’

ती गेली कोर्टात अगदी सुप्रीम कोर्टात. कोर्टाला फुटला पाझर. कोर्टानी हातोडा आपटला, डॉक्टरांना म्हणाले, ‘अहवाल द्या अहवाल. ताबडतोब.’

डॉक्टर म्हणाले, ‘हा घ्या अहवाल, ताबडतोब. हे असं, असं, असं, असं आहे.’

कोर्ट झालं चकित. मोठा कठीण प्रसंग हा.

बलात्कारानी पिडीत बाई, त्यातून मूल सव्यंग. जगूच शकणार नाही असं. पण कायदा सांगतो, अं हं, गर्भपात फक्त २० आठवड्यापर्यंतच वैध. त्यापुढे अवैध. त्यापुढे तो चक्क खून. बिनडोक्याच्या, नक्की नं जगणाऱ्या बाळाचा झाला, म्हणून काय झालं, खून तो खून.

कोर्टाच्या बुद्धीला हे पटेना, कायद्यात काही बसेना. मग कोर्टानी लढवली शक्कल. तिला सांगितलं, ‘कर गं गर्भपात, पण अपवाद म्हणून हं. देव, घटना वगैरे वगैरे तुझं कल्याण करोत.’

हे झालं तीचं; पण हीचं काय?

ही आहे खेड्यात. बलात्कार  बिलात्कार काsssही झालेला नाही. चांगलं देवाब्राम्हणाच्या साक्षीनं ज्या पुरुषबरोबर लग्न लागलं त्याच्या पासूनच दिवस गेलेत हीला. पण बाळात आहे व्यंग, निदान झालं एकविसाव्या आठवडयात. बाळाला आहे विकार, त्यामुळे  ते नक्कीच नाही जगणार. हीनी काय करायचं?

ही आणखी एक. बाळा भोवतीचं पाणी काढून तपासल्याशिवाय, बाळाला व्यंग आहे किंवा नाही हे ठरवता येणार नाहीये. पण हे सगळं करून रिपोर्ट यायला लागला वेळ. लागणारच. अहो ही इथे वाईत, तपासणीसाठी नमुना जाणार दिल्लीला! २० आठवड्याच्या आत व्हावं कसं सगळं? पंचवीसावा आठवडा उलटला. हीनी काय करायचं?

आणखीही एक भेटली मला. बाळाला हृदयविकार, बाहेरच्या जगात हे हृदय बाळाला साथ देणार नव्हतं. पण आईच्या पोटात असेपर्यंत सगळं ठीकच चालणार होतं. आई(जी)च्या जीवावर बाळ(जी) उदार! हृदयानी साथ द्यायला हवी असेल तर ऑपरेशन लागणार. मोठ्ठ ऑपरेशन. ते काही हीला परवडण्यासारखं नाही. आता आहेत स्किमा, पण स्किमा काय कामाच्या? दरिद्री माणसाचं नाव कधी रेषेखाली रहातं का?  पण कायदा सांगतो, गर्भपात बेकायदेशीर. मग काय, चला, वाढवा गर्भ. नऊ महिने नऊ दिवस पोसा त्याला. जन्मल्यानंतर मरणारच आहे. पण हळूहळू. जन्मानंतरचा कणाकणानी होणारा गर्भपातच की हा. फक्त डोळ्यादेखत होणारा. कुटुंबाच्या सहनशीलतेचा अंत पहाणारा. पण कायदेशीर हां, कायदेशीर.

वरील पैकी एकीनी मुकाट आहे ती परिस्थिती स्वीकारली.

एकीचा नवरा मोठा ज़हांबाज. त्यानी डॉक्टरना खळ्ळ-खट्याकची भीती दाखवली.

तिसरीनी सरळ डोंगरावरची कदेवाडी गाठली. गर्भपातासाठी प्रसिद्ध अशा तिथल्या म्हातारीकडून काडी घालून घेतली. आणि भारतात बाळंतपणात बायका मरतात ना, त्यांच्या पंक्तीत जाऊन बसली. गावठी गर्भपातात त्यातल्या १३% जीव गमावतात, त्यात ही एक. आधुनिक सतीच म्हणा ना ही. तेव्हा नवऱ्याबरोबर जाळलं आता बाळाबरोबर जाळलं, एवढाच फरक.

       नवे नवे शोध लागतात ही कटकटच आहे शिंची. पूर्वी बरं होतं, बाळ बाहेर आलं की मगच त्याचं बरंवाईट काय ते समजायचं. त्याकाळी केलेला (१९७२) हा गर्भपाताचा कायदा. ज्ञान बदललं तंत्रज्ञान बदललं, सोनोग्राफीनं आईच्या पोटात डोकावता येऊ लागलं, पण कायदा तोच, अगदी तसाच. महिलांना आणि त्यांच्या कुटुंबियांना या कायद्याचा फायदा सोडाच, उलटा जाचच होतो अशा वेळी.

कित्येक व्यंग अशी आहेत की ज्याचं वीस आठवड्याच्या आत निदान शक्य नाही. कित्येक स्त्रिया अशा आहेत, अशा ठिकाणी आहेत, की त्याचं वेळेत निदान होऊ शकत नाही. काही तपासण्यांचे निकालच खूप उशिरा येतात... अशांनी काय करायचं? प्रत्येकीनी काय सर्वोच्च न्यायालयाची पायरी चढायची?

       जर २४ आठवड्यापर्यंत गर्भपाताला परवानगी दिली, तर त्याचा स्त्रीभ्रूणह्त्येसाठी गैरवापर होईल हा एक बागुलबुवा उभा केला जातो. अगदी सरकारी वकिलांनी देखील न्यायालयात हे बोलून दाखवलं. पण अनेक डॉक्टरकडून सोनोग्राफी तपासणी, त्यांच्या निदानाचं पद्धतशीर दस्तावैजीकरण, मोजक्याच केंद्रांना अशा गर्भपाताची परवानगी, अशा काही उपाययोजना करता येतील.

       न्यायदेवतेच्या डोळ्यावर पट्टी, त्यामुळेच ही गोची झाली आहे. गाऱ्हाणी ऐकण्यासाठी कान एवढा एकच अवयव न्यायदेवतेनी उपलब्ध ठेवला आहे. हे काही ठीक नाही. ती वकील मंडळी सांगणार आणि ही ऐकणार. ह्या बायकांची वेदना ते काय शब्दात मांडू शकणार आहेत? ह्या बायकांची वेदना काय कानांना दिसणार आहे? ह्या बायकांचे अश्रू काय कानांनी ऐकू जाणारेत? ह्या बायका आहेत, त्यातून भारतीय बायका. अगा न्यायदेवते, त्यांचे हुंदके सुद्धा अस्फुट असतात. आता तरी आपल्या डोळ्यावरील पट्टी काढ. हिच्या आणि हिच्या सारख्यांच्या वेदना बघ आणि गर्भपाताची कालमर्यादा तत्काळ वाढव.

ह्या आणि अशात अन्य लेखांसाठी माझा ब्लॉग जरूर वाचा

shantanuabhyankar.blogspot.in

शिक्षणात लैंगिकता शिक्षणाचा उतारा हवाच हवा

शिक्षणात लैंगिकता शिक्षणाचा उतारा हवाच हवा
डॅा. शंतनू अभ्यंकर,
मो क्र ९८२२० १०३४९

वेळोवेळी उघडकीस येणाऱ्या लैंगिक अत्याचारांच्या घटनांचा धिक्कार करावा तेवढा थोडाच. पण यावर दीर्घमुदतीचा आणि सर्वात परिमाणकारक उपाय म्हणजे, मुलामुलींना अगदी शालेय जीवनापासून  लैंगिकता शिक्षण देणे. दुर्दैवाने ‘फाशी’, ‘नराधम’, ‘हिंसा’ वगैरेच्या चर्चेत हा मुद्दा बाजूलाच रहातो.

लैंगिकता शिक्षणाला नाव काहीही द्या. ‘जीवन शिक्षण’ म्हणा. ‘किशोरावस्था शिक्षण’ म्हणा किंवा आणखी काही म्हणा. पण व्हॉट्सअॅप, फेसबुक आणि इंटरनेटच्या जमान्यात पुढच्या पिढीपर्यंत, या बाबतीतली अत्यंत विपर्यस्त, चुकीची आणि चुकीच्या स्रोतांद्वारा पसरवली जाणारी माहिती सदासर्वदा पोहोचत असते. ती थोपवणे आता सरकार, पालक, शिक्षक, शाळा कोणालाच शक्य नाही. तेव्हा योग्य त्या वयात, योग्य त्या  स्रोतांकडून, योग्य ती माहिती उपलब्ध होईल अशी व्यवस्था करणे, एवढेच आपण करू शकतो. दोन्हीतलं काय निवडायचं हा अर्थात ज्याच्या त्याच्या सद्सद्विवेकबुद्धीचा प्रश्न राहील.

वास्तविक हाच मुद्दा इथे सर्वात महत्वाचा आहे. हा सद्सद्विवेक जागृत ठेवणे हे ही या अभ्यासक्रमाचं काम आहे. हे लैंगिक शिक्षण नाहीच. हे ‘लैंगिकता’ शिक्षण आहे. Sex आणि Sexuality असा हा फरक आहे. Sex (समागम) ही शारीर क्रिया झाली. Sexuality (लैंगिकता) ह्याला मानसिक, भावनिक, सामाजिक, आर्थिक, नीतीविषयक अशी इतरही अनेक अंग आहेत. लैंगिकता ही तुमचं बाल्य, तारुण्य, वार्धक्य हे सारं सारं व्यापून असते. समागमातून एखादा ब्रम्हचारी सुटका करून घेईलही  स्वतःची पण लैंगिकतेतून त्याचीही सुटका नाही. शरीरातील, मनातील नैसर्गिक बदल हे थोपवता येत नाहीत. त्यामुळे कोंबडं झाकलं तरी उजाडायचं रहात नाही. तेंव्हा लैंगिकता शिक्षणाला पर्याय नाही.

ही शाळेची/कॉलेजचीच जबाबदारी आहे. ‘पपा, 'फक यू' म्हणजे काय हो?’ अशा प्रश्नानी गांगरणारे  (ममी)पपा ह्या कामी कुचकामी आहेत. लैंगिकता शिकवणं हे ही एक कौशल्य आहे. ते शिक्षकांना सहजप्राप्य आहे. आईबाबांना नाही. तेव्हा शिक्षकांचीच ती जबाबदारी आहे. ह्यात स्त्री-पुरुष समानता, प्रेम आणि त्याचा अर्थ, परस्परांबद्दल आदर, जोडीदाराची निवड, हुंडा, बालविवाह, स्त्रीभृणहत्या, लैंगीक व्यवहाराबद्दल समज गैरसमज, जबाबदार पालकत्व, लैगिक आरोग्य, लैंगिक शोषण, गर्भनिरोधन असे अनेक विषय येतात.

लैंगिकता शिक्षण म्हटलं की लोक दचकतात. जरा हळू बोला म्हणतात. त्यांना असं वाटतं, की हा माणूस आता समागमाची सचित्र माहिती देणार. (ह्यांचीच पोरंपोरी समागमाची चित्रफीत मोबाईल मधे बघत असतात ते ह्यांना दिसत नाही.) काही तरी असभ्य, अश्लील, अचकट विचकट बोलणार. पण इथेच सगळं चुकतं. असभ्य, अश्लील, अचकट विचकट बोलण्यापासून ते नृशंस लैंगिक अत्याचारापर्यंत घडणाऱ्या घटना या लैंगिक शिक्षण दिल्यामुळे घडत नाहीत; तर बऱ्याचदा ते नं दिल्यामुळे घडतात. अगदी प्रत्येकवेळी शाळा-कॉलेजमध्ये या विषयावर कार्यशाळा घेतल्यावर, उपस्थित शिक्षक खिन्न मनानी येऊन सांगतात, ‘आम्ही शाळेत असताना तुम्ही हे शिकवायला यायला हवं होतं.’

लोकांना वाटतं की हे ‘ज्ञान’ प्राप्त झालं की ते वापरण्याचा जास्तच मोह होईल. (कुंती परिणाम). खरंतर मोह, उत्सुकता, जिज्ञासा हे सारं असतंच. वयानुरूपंच आहे हे. अज्ञानात ते उलट जास्त फोफावत. त्याचं तण माजतं. ब्लू फिल्म्स, गावगप्पा यातून ‘माहिती’ प्राप्त होण्यापेक्षा, ‘ज्ञान’ प्राप्त झालं तर या साऱ्याला जबाबदारीचं कोंदण मिळतं. हे कोंदण देण्याचं काम लैंगिकता शिक्षणात अभिप्रेत आहे. वयात येणं म्हणजे काही नुसतं दाढी-मिशा फुटणं किंवा पाळी येणं नाही. वयात येण्यामधे स्वतःची मूल्य ठरवणं, स्वतःच्या निर्णयाची जबाबदारी घेणं, हेही आलं. शिक्षणाने हे दुष्कर काम सुकर नाही का होणार?

जगभरातल्या अभ्यासात असं दिसून आलंय की तरूणांचं लैंगिक वर्तन हे शिक्षणानी सुधारतं, बिघडत नाही. या शिक्षणानी माणसं बिघडतील असं म्हणणं म्हणजे भाषेच्या अभ्यासानी माणसं फक्त उत्तमोत्तम शिव्या देतील असं म्हटल्यासारखं आहे. उलट भाषेवर प्रभुत्व असेल तर शिव्या न देताही  अगदी तोच परिणाम साधता येतो. शेवटी तुम्ही काय आणि कसं शिकवता हे महत्वाचं आहे. शिक्षण हे दुधारी असतं. इतिहास शिकवता शिकवता द्वेषही पसरवता येतो हे मान्यच आहे की. पण यावर उपाय लैंगिक शिक्षणावर बंदी हा असूच शकत नाही. अभ्यासक्रमाची अधिकाधिक सुयोग्य रचना हा असू शकतो.

ज्या वयात अभ्यास आणि करीअर घडवायचं त्या वयातच हे पुढ्यात येतं. विकृत पोर्नक्लिप्स, मुलींबद्दल गलीच्छ शेरेबाजी, स्वतःची ‘पुरुषी’ प्रतिमा जपण्यासाठी व्यसनांची साथ, वेश्यागमन, असे अनेक भाग ह्यात असतात. पुढे स्वतःबद्दल नकारात्मक भावना, अपराधगंड, यांनी अभ्यास पार उद्ध्वस्त होतो. यावर लैंगिकता शिक्षण हा उपाय आहे. ह्या निसरड्या वाटेवर शिक्षण तुमचं बोट धरून नेतं तुम्हाला. तुमचा हात धरून चालतं. तुमचं पाउल वाकडं पडेल ते शिक्षणाच्या अभावानी.

बरेच पालक म्हणतात, ‘हे असलं काही मुलांना सांगायचं, म्हणजे त्यांना आमच्याबद्दल काय वाटेल?’ ही भीतीही अगदीच अनाठायी आहे. शरम, लाज, संकोच हा बहुतेकदा पालकांच्या मनात असतो. मुलांना असते निव्वळ उत्सुकता. एकदा परिपक्व पद्धतीनी, सजीवांचा जगण्याचा नियम म्हणून ही गोष्ट सांगितली तर मुलांना काही विशेष वाटणार नाही. जसे गुरुत्वाकर्षणाच्या नियमाला ती आपल्या आई-बाबांना जबाबदार धरत नाहीत, तसंच ह्यालाही आई-बाबांना जबाबदार धरणार नाहीत. काळजी नसावी.

‘पाण्यात पडल्यावर पोहायला येतंच की’ असलाही युक्तीवाद असतो. पाण्यात पडल्यावर आपोआप पोहता येत नाही. आधी गटांगळ्या खाव्याच लागतात. शिवाय पोहोता येईलच असंही नाही. कदाचित बुडूही. कित्येक बुडालेले आहेत. शिकण्याचा हाही एक मार्ग आहे, मान्य आहे. पण असेल त्या पोराला, दिसेल तो क्लास लावणाऱ्या पालकांनी, आपल्या पोरांना पोहोण्याचा क्लास लावायचा की द्यायचं ढकलून, हे ठरवायची वेळ आली आहे.

‘प्राण्यांना कोण शिकवतं हो?’ अशीही पृच्छा येते. प्राण्यांची आणि मानवाची बरोबरी निदान या क्षेत्रात तरी होऊ शकत नाही. प्राण्यांची वागणूक ही सर्वस्वी निसर्गस्वाधीन असते. समाज, धर्म, संस्कार असे अनेक घटक, मानवी लैंगिक वागणूक नियंत्रित करत असतात. समाज, धर्म संस्कार विरुद्ध निसर्ग असा काहीसा हा लढा असतो. लढा म्हटल्यावर आधी त्याचा धडा नको? बिनधड्याचे शिपाई हे ऐन लढाईत शेंदाडशिपाई ठरतात, नाही का?

बलात्कार हे पुरुषी कामजन्य हिंसेच्या हिमनगाचं फक्त टोक आहे. त्याखाली निव्वळ ‘नजरेनी बलात्कार’, कामाच्या ठिकाणचं लैंगिक शोषण, लिंगाधारित भेदभाव, छेडछाड, बालकांचं लैंगिक शोषण, वैवाहिक जीवनातला बलात्कार असे अनेक स्तर आहेत आणि या साऱ्या वर लैंगिकता शिक्षण हा उतारा आहे.  आपण फक्त दरवेळी मिडीयात गाजणाऱ्या बलात्कारालाच जागे होणार का? पण आज परिस्थिती अशी आहे की, जागतिक आरोग्य संघटना, इंटरनॅशनल प्लँड पेरेंटहूड, आणि अनेक शिक्षण मंडळांनी सुचवून, आग्रह धरूनही, काही वर्षापुर्वी महाराष्ट्रातल्या सर्वपक्षीय आमदारांनी विधानसभेत एकमुखी ठराव करून हा विषय अभ्यासक्रमात येऊ दिला नाही. आता तरी शहाणे होऊ या. पुढच्या पिढीच्या निरामय कामजीवनासाठी योग्य त्या वयात, योग्य त्या स्रोतांकडून, योग्य त्या लैंगिकता शिक्षणाचा आग्रह धरूया. विधानसभेत गाजायला पाहिजे असेल तर ही मागणी गाजू दे.

ह्या आणि अशाच इतर लिखाणासाठी माझा ब्लॉग जरूर वाचा
shantanuabhyankar.blogspot.in

सखा, नव्हे प्राणसखा!

सखा, नव्हे प्राणसखा!

डॉ शंतनू अभ्यंकर, वाई. मो. क्र. ९८२२० १०३४९

या आणि अशाच लिखाणासाठी माझा ब्लॉग जरूर वाचा

shantanuabhyankar.blogspot.in

सीझर झालं पण त्या बाळानी श्वासच घेतला नाही. अजीबात. निपचित पडून होतं ते. त्याचा जीव जायला लागला होता. आणखी थोडा वेळ असंच पडलं तर ते नक्की जाणार. त्याच्याबरोबर आमच्या सगळ्यांचाच जीव टांगणीला लागला होता. ती बाई आलीच खूप उशिरा. पार पोटातलं मूल अर्धमेलं झाल्यावर ती आली. त्याचे ठोके लागत होते चाळीसच्या आसपास. असायला हवे होते एकशेचाळीसच्या आसपास. हा मला धक्काच होता. तिला सांगितलं तर तिलाही हा धक्का होता आणि नातेवाईकांनाही. पळवत पळवतच तिला ताबडतोब थिएटर मधे घेतली. तिची तयारी घेऊन सलाइन लावेपर्यंत सह्या घेणं, ट्रॉली लावणं, अॅनेस्थेटिस्टला  कळवणं हे सगळं झालं सुद्धा. अॅनेस्थेटिस्ट मोकळा सापडला हे नशीब. अक्षरशः दवाखान्यात आल्यापासून अठराव्या मिनिटाला बाळ पोटाबाहेर काढलं होतं आम्ही. इतकं करून ते जेमतेम धुगधुगी धरून होतं. पुढे काय करायचं हे सगळ्यांनाच माहीत होतं. माझा नीओनॅटोलॉजिस्ट मित्र बाळ पुसणे, त्याला नीट पोझीशन देणे, ओटू सोडणे, नाक तोंड स्वच्छ करणे, हृदयाचे ठोके तपासणे आणि तेही लागेनात तेव्हा बाळाला कार्डीअॅक मसाज देणे, असं सगळं यंत्रवत करत होता. आता बाळाच्या तोंडावरती मास्क चढला आणि अॅनेस्थेटिस्ट ऑक्सिजन पंम्पायला लागला. गलितगात्रं झालेलं ते बाळ मुळी कितीतरी वेळ श्वासच घेईना. मग अॅनेस्थेटिस्टनी सराईतपणे लॅरिंगोस्कॉप काढला, तो बाळाच्या घशात घालून एक बारीक नळी श्वासमार्गात सरकवली. मास्कचं काम आता नळी वाटे होऊ लागलं. अधिक सहज, अधिक सुकर, अधिक सुलभ. दरम्यान इकडे सलाईन लावून ग्लुकोज वगैरे देणं चालू झालं. सिस्टरनी दहा मिनिटं लोटल्याचं सांगितलं. हा ही नेहमीचाच प्रकार. एक व्यक्ती निव्वळ घड्याळाकडे लक्ष ठेऊन, किती वेळ लोटला हे सांगत रहाते. किती वेळात काय काय करायचं आणि ते पुढे किती किती वेळ कराययचं हे सगळं ठरलेलं. यच्चयावत जे जे करायचं ते ते करून झालं. जीवा शिवाची भेट होऊ नये, म्हणून हा सारा खटाटोप. आमचे हात चालत होते तोवर बाळाचा श्वास चालत होता. आम्ही थांबलो की श्वास बंद. तरी नशीब ह्या सगळ्या सपोर्टमुळे त्याचं हृदय आता ठेक्यात चालत होतं. वीस मिनिटं झाली, आमचा पेशन्स संपत चालला होता. बाळाचा अंदाज घेत, नाजूकपणे पण निश्चितपणे त्याच्या फुफ्फुसात हवा पंपायचं अॅनेस्थेटिस्टचं काम चालू होतं. हताशपणे आम्ही एकमेकांकडे बघत होतो. इतक्यात बाळानी उचकी दिल्यासारखं केलं. एकदा अगदी जेमतेम. मग पुन्हा अगदी अशक्तपणे. मग पुन्हा एकदा, जरा जोरात. आता बाळ मधूनच श्वास घेऊ लागलं. अगदी निश्चितपणे.  आता अॅनेस्थेटिस्टनी रोख बदलला. त्याचा पंप छातीच्या भात्याशी ताल साधू लागला. दोघांनाही आता सूर सापडला होता. एखादं ड्यूएट गाणं चढत चढत जाव तसं त्या दोघांचं चालू झालं. शेवटी बाळानी दमदारपणे भरदार श्वास घ्यायला सुरुवात केली. अॅनेस्थेटिस्टनी एकदा कृतार्थ मुद्रेनी साऱ्यांकडे पाहिलं आणि त्यानी बाळाच्या घशातली ट्यूब काढली. एक दीर्घ उसासा सोडून बाळानी रडण्याची सुरावट आळवली आणि आम्ही सारे जरा आश्वस्त, प्रसन्नचित्त झालो. बाळ रडायला लागलं आणि इकडे अॅनेस्थेटिस्टच्या डोळ्यातून आनंदाश्रू वाहू लागले. ओठावर ओठ दाबून त्यानी किती प्रयत्न केला पण ते अश्रू त्याला आवरता आले नाहीत. त्याचं असंच आहे. खूप खूप हळवा आहे तो. माझा मित्र आहे. सखा आहे. पण ह्याचं सख्य प्राणांशी आहे. स्वतःच्या नाही, पेशंटच्या. उगीच नाही मी त्याला प्राणसखा म्हणत.

ह्याचा आधी एकदा असंच टच्चकन् डोळ्यात पाणी आलं होतं त्याच्या. एका बाळाला असंच सगळं करून, त्याच्या कुडीत प्राण फुंकून पुढील उपचारासाठी म्हणून अॅम्ब्युलन्स मधून पाठवलं. ते बाळ वाटेतच गेलं. परत येऊन त्या बाळाच्या बापानी आम्हालाच फैलावर घेतलं. आम्ही बाळाला वाचवू शकलो नाही पण आमचे प्रयत्न तर प्रामाणिक होते. खरंतर या पलीकडे काहीही, कधीही आमच्या हाती नसतं. पण हे काही त्याला पटेना. जाता जाता तो म्हणतो कसा, तुम्ही तर मेलेलंच बाळ दिलं होतं माझ्याकडे. ते प्रेत घेऊन तुम्ही आम्हाला उगीचच अॅम्ब्युलन्स मधून फिरवलं. हे ऐकून प्राणसखा अगदी रडवेला झाला होता. अप्रामाणिकपणाचा आरोप त्याला सहन झाला नाही.

प्राणसखा आहे अगदी हरहुन्नरी. मी सर्जरीत बिझी, त्यामुळे आसपासचं सगळं ह्यालाच बघावं लागतं. सिस्टरला हाका मारणं, फोन घेणं, मोबाईल घेणं, ऐनवेळी लागणारे धागेदोरे आणि ऐनवेळची काही इंस्ट्रुमेंट्स काढून देणं, ब्लडचे आणि कसले कसले फॉर्म भरणे... तो हे सगळं करतोच करतो, पण बसल्या बसल्या एखादा बिघडलेला प्लग दुरुस्त कर, लाईट बदल, सक्शन मशीन कसं जोडायचं हे नव्या स्टाफला शिकव, अशीही  कामं हौसेनी करतो. हे करत असताना एक डोळा सतत पेशंट वर. ह्याच डोळ्यानी मधून मधून तो सर्जनवरही लक्ष ठेवत असतो. त्याला अष्टावधानी म्हणणं कमीच आहे, हा तर शतावधानी.

सर्जरीच्या वेळी तो माझ्यावर आणि मी त्याच्यावर लक्ष ठेऊन असतो. माझ्या हालचाली वरून तो ऑपरेशन कुठवर आलंय ते ओळखतो. इंस्ट्रुमेंटच्या आवाजावरून मी काय कापतोय ते ओळखतो. त्याप्रमाणे भुलीची औषधे देतो. मला वाजवीपेक्षा जास्त वेळ लागला, वाजवीपेक्षा जास्त रक्तस्त्राव झाला तर त्याला सांगावं लागत नाही. मूकपणे त्यानी योग्य ती कृती केलेली असते.

माझा त्याच्यावर डोळा ठेऊन असणं मात्र त्याला जाचत असतं.

‘मी माझं काम बरोबर करतोय तू तुझं नीट कर’ असं त्याचं सांगणं.

अॅब्डोमेन क्लोझ करण्याआधी मी मॉनीटरकडे बघतो. बी.पी. किती आहे हे मला बघायचं असतं. त्याला राग येतो.

‘कमी असतं तर मी तुला सांगितलंच असतं. मी सांगितलं नाही म्हणजे सारं काही ठीक आहे. तू इकडे बघीतलसंच का?’ असं म्हणून माझ्याशी भांडण काढतो.

पण स्वतः मात्र माझ्यावर वॉच ठेवून असतो. वर सल्ल्यांचा भडीमार चालू.

‘तू आधी ती व्हेसल बांध मग पुढे डिसेक्ट कर.’

‘पाच मिनिटे पॅक घालून शांतपणे थांब बरं, ब्लीडींग थांबेल बघ.’

‘यु मे बी हॅपी, पण अजून डिसेक्शन व्हायला पाहिजे.’

त्याच सल्ला मी नेहमीच मानतो. कोणत्याही सर्जननी केली नसतील एवढी ऑपरेशन्स प्राणसख्यानी बघितलेली आहेत.

एकूणच अॅनेस्थेटिस्टना वेगवेगळ्या सर्जनची वेगवेगळी तंत्र बघून बघून माहित होतात. नीरक्षीरविवेक चांगलाच धारदार असतो यांचा. त्यांना पुढचा कॉल नसेल तर त्यांचा सल्ला हा अगदी निरपेक्ष, पेशंटस्नेही आणि सर्जनस्नेही असतो. पुढचा कॉल असेल तर मात्र काही सांगता येत नाही! मग सर्जरी लवकरात लवकर कशी आटपेल याचा विचार करून सल्ला दिलेला असण्याची शक्यता असते.

ही मंडळी सदैव पुढच्या कॉलच्या अपेक्षेत, प्रतीक्षेत आणि तयारीत असतात. अंम्पायरच्या टोकाचा बॅट्समन् जसा सदैव रन काढायच्या तयारीत असतो, तसेच हे. सर्जनना शेंड्या लावण्यात महा तयार. दोन दिवस आधी कळवा, सकाळी आठवणीसाठी फोन करा, आपण थिएटरमध्ये ट्रॉली लावण्याआधी खुंटा हलवून बळकट करा, काहीही करा, ऐनवेळी एखादा कॉल आला की हे कामा-तूर होऊन तिथे आधी जाणार! वर फोनवर सांगणार, ‘येतोच आहे...!’, ‘निघालोच आहे...!’, ‘पोहोचतोच आहे...!’ ह्यांच्या भाषेत फक्त चालू वर्तमानकाळ एवढा एकच काळ असतो.

चांगली सात आठ केसेसची लिस्ट असते, हा पठ्या असाच ऐनवेळी कामातुर होऊन कुठेतरी गायब असतो. आता आयत्यावेळेला दुसऱ्या कुणाला बोलावणार? मोठी पंचाईत होते. नातेवाईक कधी ऑपरेशन सुरु होणार म्हणून मागे लागलेले असतात. पेशंटही टेन्शन घेऊन घेऊन कंटाळलेले असतात आणि अशात ह्याची गाडी वाजते. असा राग येतो मला. पण जिन्यातून वर येता येताच हा ओरडतो, “सिस्टर, नेक्स्ट पेशंट प्लीज!” फिसकन् हसू फुटतं. सगळा राग निवळतो. पटापट तो पेशंट इंड्यूस करतो आणि म्हणतो ‘हं, गेलीय अंडर, कर स्टार्ट.’ मुकाटपणे माझा स्काल्पेल् इंन्सीजन घेतो. मी रागावलोय हे माहित असल्यामुळे तो आता जास्तच शहाण्यासारखा वागतो. अगदी गुड बॉय बनतो त्याचा. मी कसा छान सर्जरी करतो हे मला ऐकवतो. योग्य वेळी हेड लो देणे, पेशंट रिलॅक्स असेल हे बघणे, हे सगळं न सांगता करतो आणि मग हळूच विषय काढतो. उशीराचं कारण अपरिहार्य कसं होतं ते मला पटेपर्यंत त्याची बडबड चालू रहाते. सहसा मला पटत नाहीच. पण ह्याची बडबड  नको म्हणून मी हूं म्हणतो. मागच्या वेळी माझ्याकडे सर्जरीला वेळ लागला होता. माझ्यामुळे तेव्हा त्याला उशीर झाला होता. त्या वेळी पुढच्या ऑपरेशनचा कॉल देणाऱ्या डॉक्टरला, माझ्यादेखतच त्यानी काय काय बाता मारल्या होत्या, ह्याची तो हळूच आठवण करून देतो. त्या वेळी त्याच्या बातांना माझा फुल्ल सपोर्ट होता, हे ही तो ऐकवतो. त्यामुळे आजची आगळीक क्षम्य आहे असा त्याचा रोख.

वर स्वतःला सहानुभूती मिळावी म्हणून म्हणतो कसा,

‘अॅनेस्थेटिस्ट म्हणजे द्रौपदी सारखी अवस्था आहे असते रे आमची. पाच पाच नवरे सांभाळावे लागतात.’

स्वतः कडे कमीपणा घेऊन बोलणे ही ह्याची खासीयत. या बाबतीत उर्दू शायरांनी याची शागिर्दी पत्करावी. ‘आम्ही काय यकःश्चित अॅनेस्थेटिस्ट, तुम्ही काय बाबा सर्जन! आम्ही काय तुम्ही कॉल दिला की येणारे कॉल-बॉय, तुम्ही काय बाबा चिकणे काऊ-बॉय!! आम्ही म्हणजे गावभर फिरणाऱ्या भांडीवाल्या बायका, तुम्ही काय...!!!’

 मग त्याचा लाडका विषय सुरु होतो. मी किती पैसेवाला आहे आणि तो किती गरीब हे तो मला आवर्जून सुनावतो. लक्ष्मी माझ्या घरी पाणी भरत असून कुबेर तिच्यावर देखरेखीसाठी मुकादम म्हणून आहे असं त्याचं मत आहे. त्याच्या कल्पनेतला पैसा माझ्याकडे असता तर... या कल्पनेत मी हरवून आणि हरखून जातो. अर्थात  त्याच्या घरच्या अठरा विश्वे दारिद्रयाचं वर्णन करायचं म्हणजे, ‘चंदनाच्या पाटावरून, सोन्याच्या ताटामधून, कसेबसे श्रीखंडपुरीवर दिवस ढकलतोय’  असंच करावं लागेल! ‘तुझ्यासारखंच दारिद्र्य मला लाभो हीच त्या जगन्नियंत्याचरणी प्रार्थना’, असं म्हणून मी विषय संपवतो.

तुझ माझं जमेना तुझ्यावाचून करमेना, असं हे नातं. गवई आणि साथीदारासारखे सूर जुळलेले असतात सर्जन आणि अॅनेस्थेटिस्टचे. गवई आणि साथीदार ही उपमा चुकीची आहे कारण ह्यात गवयाला महत्व जास्त आहे. ऑपरेशनमध्ये दोघांना तितकंच महत्व आहे. हे नातं पतीपत्नीच्या नात्यासारखं आहे. संसाररथाची दोन चाकं न कुरकुरता वगैरे...! यात रुसणं, फुगणं, प्रेम, असूया, विरह हे सगळं सगळं आहे. हेड एंडला आपला अॅनेस्थेटिस्ट नसेल तेव्हा सतत चुकल्या चुकल्या सारखं वाटत रहातं. आणि बऱ्याच दिवसांनी कॉलसाठी आलेला अॅनेस्थेटिस्ट, आपल्या अनुपस्थितीत इथे अन्य कोणी तर येऊन गेलं नाही ना, हे शोधक नजरेनी पहात असतो. सवतीमत्सर इथेही असतो. आगंतुकाचं आगमन लपवू म्हणता लपवता येत नाही. पेन्टोच्या इंजेक्शनला सुई तशीच असते, ओटू वरून बंद केलेला नसतो, खुणेनी ठेवलेलं केटामीनचं इंजेक्शन जागेवर नसतं... असं काही तरी असतंच. मग ‘मी पेन्टोला कधी सुई तशीच ठेवत नाही’, असा हळूवारपणे चिमटा काढून ‘सवत’ लाडकी नाही, हे सुचवलं जातं. असं रेशमी चिमटे काढत काढत घनिष्ट रेशीमगाठीचं नातं जुळवणं हे प्राणसख्याला सहज जमतं.

नात्यात रेशमी, जरीकाठी वगैरे असला तरी कपड्यात आणि रहाण्यात हा अत्यंत घळ्या. पेशंटशी थेट संबंध येत नाही तेव्हा चांगलं सोडाच पण नीटनेटकं रहायचीही जबाबदारी हा घेत नाही. दाढी अर्धवट, केस विस्कटलेले, शर्ट निम्मा आत निम्मा बाहेर, पॅन्ट नक्की मापाची नाही, पट्टा एका बाजूनी लोंबतोय; आणि हा हे सगळं अभिमानानी मिरवतोय. याचा मधूनच झळकणारा उत्तम टी शर्ट हा हमखास त्याच्या पोराचा असणार. ‘लागतात कशाला कपडे? बहुतेक वेळ मी थिएटर मधे असतो, त्या वेळी थिएटरचाच ड्रेस घालावा लागतो.  घरी गेलं की, बर्म्युडा आहेच.’ पण कपड्यावरून याची परीक्षा कराल तर साफ फसाल. ‘पेशंटच्या शिरेत एक जाड सुई आणि घशात (श्वासनलिकेत) नीट घातलेली ट्युब असेल तर कुणाला रस्त्यावरही अॅनेस्थेशिया द्यायला मी तयार आहे’, ही ह्याची पोकळ दर्पोक्ती नाही. हे लखलखीत सत्य आहे. अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत, अडल्या नडल्याचा बाऊ न करता, आजवर कितीतरी प्राण या प्राणसख्यानी वाचवले आहेत. ‘खतरों से खेलने का शौक हैं हमें’ हे ह्याचं ब्रीद. एखाद्या सर्कसपटूलाही लाजवेल अशा चित्तथरारक करामती हा अव्याहतपणे करत असतो.

इतक्या वर्षात हा कधी दमला नाही, आता कॉल नको असं त्यानी कधी केलं नाही. प्लॅण्ड सर्जरीला शेंड्या लावल्या त्यानी, पण इमर्जन्सीला कधीच माझा हात सोडला नाही. ही व्यवसायनिष्ठा विरळा. मलाही हे जमलेलं नाही. ह्याचं पहिलं प्रेम आणि शेवटचं प्रेमही अॅनेस्थेशियाच आहे. बायका मुलांना फिरायला म्हणून गाडीत बसवलेली खाली उतरवून हा कॉलला येतो. ती ही ह्याच्या ह्या वागण्याला आता सरावलेली आहेत. प्रत्यक्ष परगावी पोहोचल्यावरच ही आपण ट्रीपला आलोय असं समजतात. स्वतःची तर इतकी आबाळ करतो, त्या बद्दल माझी बोलणीही खुशीत खातो. पण यामुळे स्वतःच्या विश्रांतीचा विचार करेल म्हणता? अं हं. अजीबात नाही. आणि दुसऱ्यानीही तो करायचा नाही.

‘काल फोन का नाही केलास? एस्.एम्.एस्. का केलास?’ त्याचा प्रश्न.

‘अरे किती उशीर झाला होता, मला वाटलं तू दमून झोपला असशील. उगीच कशाला तुझी झोपमोड.’ माझा समंजसपणा त्याच्या व्यवसायनिष्ठेला धक्का पोहोचवतो.

‘झोपबीप काही नाही, बिनधास्त वाटेल तेव्हा फोन करत जा.’ त्याचा आग्रह.

हे मात्र शब्दशः खरं आहे. प्राणसख्याला कधीही साद घाला हा आपला हजर. अशावेळी तो श्रीकृष्ण आणि मी द्रौपदी असतो. असं काही तरी कॉम्प्लीकेशन असत की पार चड्डी सुटायची म्हणजे वस्त्रहरणाचीच वेळ आलेली असते. रात्री, अपरात्री, उत्तररात्री कधीही फोन करा हा दास मारुती सारखा सदैव सेवेसी तत्पर. आपल्या बॅगेत भुलीची संजीवन विद्या वागवत उड्डाण करतच येणार.

सर्वोत्तम सर्जन कोण? तर ज्याच्याकडून अॅनेस्थेटिस्ट स्वतःची किंवा कुटुंबियांची ऑपरेशन करून घेतात तो. अॅनेस्थेटिस्टची सर्जरी करणं याचा सर्जन लोकांना फार अभिमान वाटतो. बारा दवाखान्याचं पाणी प्यायलेले असल्यामुळे ही मंडळी सगळं काही जाणून असतात. शेवटी त्या क्षेत्रातल्या ‘पहुंचे हुए’ आदमीची दाद महत्वाची असतेच. खरंच माझ्या अॅनेस्थेटिस्टचा डॉक्टर होणं हा माझा सन्मान असेल. ते अर्थात शक्य नाही. कारण मी आहे गायनेकॉलॉजिस्ट. त्याचा डॉक्टर होणं शक्य नसलं तरी त्याचा पेशंट होणं मात्र मला खचितच आवडेल.

त्याला मी तसं म्ह्टलंय सुद्धा. अनेकदा म्हटलंय. सर्व शक्ती आणि युक्ती पणाला लावून त्याने एकदा माझ्या देखत एका पेशंटला अक्षरशः मृत्युच्या दाढेतून खेचून आणलं. आणि हे सारं शांतपणे. क्षणभरही त्याची तंद्री भंगली नाही की ‘पुढे काय?’ असा त्याला विचार करावा लागला नाही. सराईतपणे त्यानी रेड्याला नो पार्किंगचा बोर्ड दाखवला, यमाला ‘या पुन्हा!’ म्हणत हाकलून दिलं आणि त्या बाईचा जीव वाचवला! आम्ही इतरांनी आशा केव्हाच सोडली होती पण हा मात्र शेवट पर्यंत लढत होता. शेवटी जिंकलाच. त्याचा तो थक्क करणारा परफॉरर्मंन्स पाहून मी म्हणालो; ‘मी मरायला  लागलो की तुलाच बोलावीन रे मी. तुझा पेशंट व्हायला मला नक्कीच आवडेल. तुझा डॉक्टर मात्र मला होता येणार नाही. आम्ही गायनेकॉलॉजिस्ट फक्त तीन प्रकारचे पुरुष तपासतो. तान्हे ‘पुरुष’, मुलं न होणारे पुरुष, आणि बाह्यांग स्त्रीसारखी पण अंतर्यामी पुरुष असणारे पुरुष (Testicular Feminisation Syndrome)! तू यातल्या कशातच बसत नाहीस.’

एकदा एके ठिकाणी सर्जनच्या दुक्कलीनं बरेच कॉम्प्लीकेटेड ऑपरेशन मोठ्या हिकमतीनं पार पाडलं. अर्थात प्राणसख्याच्या साथीनं.  आणि नंतर खुशाल दोघंच दोघं कोका कोला मागवून पीत बसले. प्राणसख्याला पार विसरूनच गेले. असं काही झालं की त्याच्या दुखाःला पारावार रहात नाही. कोका कोला बिनमहत्वाचा असतो, महत्वाचा असतो सन्मान. बरोबरीच्या नात्यानी वागवणं. बऱ्याच पेशंटना आणि डॉक्टरनासुद्धा अॅनेस्थेटिस्टची आणि अॅनेस्थेशियाची महती माहीतंच नसते. आठ, अठरा, अडुसष्ठ आणि अठ्ठ्यांशी वर्षाच्या माणसाचं अपेंडिक्सचं ऑपरेशन साधारण सारखंच असतं पण भूल मात्र निरनिराळ्या प्रकारची.

पण ह्या मुळे अॅनेस्थेशिया बिनमहत्वाचा समजला जातो. खरं तर जिथे जिथे गाठ प्राणाशी असते तिथे तिथे अॅनेस्थेटिस्ट हवेतच. नसतील तर मृत्यूची सरशी झालीच म्हणून समजा. आमच्या अॅनेस्थेशियाच्या सरांचं पहिलंच वाक्य होतं, ‘There may be something called as minor surgery but there is no such thing as minor anesthesia.’ (‘किरकोळ’ असं काही ऑपरेशन असत असेल पण ‘किरकोळ अॅनेस्थेशिया’ असा काही प्रकार नसतो.) सदैव जीवनमरणाच्या झुल्यावर झुलणारे पेशंट आणि त्यांच्यावर डोळ्यात तेल घालून लक्ष ठेवणारे हे अॅनेस्थेटिस्ट. कोणतंही ऑपरेशन असो की अॅक्सिडेंटनंतर आचके देणारा रस्त्यावर पडलेला माणूस असो; असाध्य  कॅन्सरशी अखेरची झुंज देणारा थकला भागला जीव असो की डिलिव्हरीच्या कळांनी बेजार झालेली नवयौवना, अॅनेस्थेटिस्टनी आपली करामत दाखवताच सगळं सुसह्य होतं. जन्मही सुसह्य आणि मृत्यूही सुसह्य.

मला तर प्रामाणिकपणे वाटतं की कोणत्याही धर्मानी, धर्मगुरूनी, धर्मग्रंथानी   मनुष्यमात्रांचे तापत्रय नष्ट केल्याच्या कितीही वल्गना केल्या, तरी वेदना मुक्तीचे खरे  दूत अॅनेस्थेटिस्टच आहेत. ज्या डॉ. सिम्पसनकडे ही कल्पना जन्माला घातल्याचं श्रेय जातं, तो एडीनबरोचा. आजही त्याचं घर आपल्याला आवर्जून दाखवलं जातं. मीही गेलो होतो एडीनबरोला. ते घर मीही पाहीलं. त्या घरापुढे नतमस्तक होऊन भागणार नव्हतं. नुसतेच हात जोडूनही नाही. लवून कुर्निसातही माझ्या भावना पोहोचवायला कमीच पडला असता. मग मी आपलं रस्त्यावरच लोटांगण घातलं. माझ्या लहान मुलालाही नमस्कार करायला लावला. डॉ. सिम्पसनच्या घरासमोर साष्टांग नमस्कार घालतानाचा आमचा  फोटो प्राणसख्याला पाठवला. साष्टांग नमस्कार घातला त्यावेळी मी मनोमन त्यालाही नमस्कार केलाच होता. एरवी कितीही मनात आलं तरी लोकसंकोचापायी माझ्या दवाखान्यात मी त्याला साष्टांग नमस्कार थोडाच घालणार होतो? आणि मी असलं काही केलेलं त्याला थोडंच चालणार होतं? त्या दिवशी सिम्पसनचिया द्वारी, क्षणभरी साष्टांग प्रणीपात घालून मी प्राणसख्याला प्रणाम पोहोचवला. भरून पावलो.

या आणि अशाच लिखाणासाठी माझा ब्लॉग जरूर वाचा

shantanuabhyankar.blogspot.in