डॉ. शंतनु अभ्यंकर
मटा. 3 ऑगस्ट 2020
आयांनी, बायांनी, दायांनी, डॉक्टरांनी, इतकंच काय, हिंदी सिनेमातील कित्येक हिरोंनी ‘माँ’च्या दुधाची कितीही महती गायली असली, पोवाडे गायले असले, तरी अजूनही त्या संदर्भात समाजमानसात बरेच गैरसमज घट्ट रुतून बसलेले आहेत.
यात सगळ्यात जास्त गैरसमज, हे आईच्या आहाराबद्दल आहेत. बहुतेकदा नुकत्याच बाळंत झालेल्या महिलेला अतिशय अळणी, बेचव अन्न दिलं जातं. असं बिन मीठ-मसाल्याचं जेवण तिला मुळीच जात नाही. साहजिकच त्यामुळे आहार कमी घेतला जातो. मग अशा अर्धपोटी आईला भरपूर दूध कसं बरं येणार? मग या उपासमारीचा परिणाम म्हणून दूध कमी येतं आणि भूक भागली नाही, म्हणून बाळ रडत राहातं. मात्र अशा वेळी, तूच काहीतरी ‘वावडं’ खाल्लं असशील, असा ठपका आईवरच ठेवला जातो!
वास्तविक नुकतीच आई झालेल्या स्त्रीला सकस, चौरस आणि चविष्ट आहार देणं अतिशय महत्त्वाचं आहे. नेहमीच्या आहारातील कोणताही विशिष्ट पदार्थ, अथवा पदार्थ करण्याची पद्धत बदलण्याची काहीही आवश्यकता नसते. अमुक एक पदार्थ आईने खाल्ला तर बाळ रडतं, त्याला गॅस होतो, त्याच्या पोटात दुखतं, असं एकमेकाला हिरीरिने सांगितलं जातं. मात्र यात काहीही तथ्य नाही. उलट अन्न बेचव असल्यास आई पुरेसा आहार घेत नाही, किंबरहुना घेऊ शकत नाही. गरोदरपणामध्ये लागतात त्याच्यापेक्षा अंगावर पाजायला जास्त उष्मांक लागतात. तेव्हा आईने भरपूर जेवणं महत्त्वाचं आहे... आणि बाळंत स्त्रीने बेचव अन्न खाणं, जर इतकं महत्त्वाचं वाटत असेल, तर मग त्या आईवरील प्रेमापोटी, कुटुंबातील साऱ्यांनीच तसं अन्न ग्रहण करावं!
आहारानंतर, मातेच्या आजाराबद्दलच्या आणि औषधांबद्दलच्या कल्पना येतात. सर्वसाधारणपणे वापरात असलेली बहुतेक औषधं स्तनपान काळातही दिलेली चालतात. अर्थात, संशय असेल तेव्हा याबबत डॉक्टरी सल्ला घेतलेला उत्तम!
आईला जरा सर्दी, ताप, खोकला झाला की ताबडतोब अंगावर पाजणं बंद केलं जातं. मात्र आईने अंगावर पाजूच नये असे अगदी मोजकेच आजार आहेत. अन्यथा साध्या सर्दी, ताप, खोकल्यासाठी स्तनपान बंद करण्याचं काहीच कारण नाही. बाळ आईच्या निकट असतं आणि आईला सर्दी-ताप-खोकला झाला, तर तो बाळाला सहजपणे होणारच. मात्र बाळाच्या शरीरात हे जंतू आपला प्रताप दाखवण्यापूर्वीच आईच्या शरीरातील जंतुनाशक प्रतिपिंडे दुधाद्वारे बाळाला प्राप्त होऊ शकतात. तेव्हा, बाळाचं दूध तोडणं म्हणजे जंतुना मोकळे रान देण्यासारखे आहे. स्तनात गळू जरी झाला, तरीही बाळाला पाजता येतं. अगदी करोना जरी झाला, तरी स्तनपान बंद करण्याची आवश्यकता नसते. मास्क आणि स्वच्छता हाच मंत्र स्तनदा मातेने वापरायचा आहे.
दूध लगेच फुटत नाही ही देखील एक नेहमीची तक्रार. स्तनपान ही निसर्गदत्त देणगी जरी असली, तरी नळ उघडला की पाणी सुरू, अशी ही क्रिया नसते. थोडं समुपदेशन, थोडा प्रयत्न, थोडा धीर, थोडा संयम, थोडा सकारात्मक दृष्टिकोन आणि थोडा वेळ यासाठी लागतो. स्तनपान हे एक कौशल्य आहे आणि ते शिकावं लागतं. स्तनपान जितक्या लवकर सुरू करता येईल तितकं उत्तमच, पण याचा अर्थ सुरुवातीला स्तनपान देता आलं नाही, म्हणजे आता यशस्वीरीत्या स्तनपान देताच येणार नाही असा होत नाही. प्रयत्न केल्यास निश्चितपणे स्तनपान देता येतं.
सुरुवातीच्या काही दिवसात येणारं घट्ट पिवळं दूध, हे बाळाला बाधक असतं, अशा समजुतीने ते पिळून काढून, फेकून दिलं जातं. परंतु असं करणं गैर आहे. उलट या दुधात बाळासाठी आवश्यक ती पोषक द्रव्य असतातच, पण काही अत्यावश्यक अशी संरक्षक द्रव्यंही त्यात असतात. तेव्हा हे दूध कदापिही टाकून देऊ नये. ते बाळाला जरूर द्यावं.
स्तनपान ही तिन्ही त्रिकाळ करायची क्रिया आहे. बाळाला रात्री देखील वेळोवेळी अंगावरती घेणं महत्त्वाचं आहे. यामुळेच नव्याने आई झालेल्या बाईला कुटुंबियांचा भक्कम आधार लागतो. अन्यथा तीन चार महिने हे काम करणं, शारीरिक आणि मानसिकरीत्या खूप दमवणारं असतं. दिवसरात्र अंगावर पाजणं, शी-शू काढणं एवढाच कार्यक्रम उरतो. पहिले तीन महिने तर बाळ आईकडे पाहून गोड हसत सुद्धा नाही. नंतर बाळाच्या वेळापत्रकाची जरा नीट घडी बसते. रात्री उशिरा एकदा अंगावर घेतल्यावर, मग बाळ थेट पहाटेच उठतं.
आपल्याला पुरेसं दूध येत नाहीय, अशी शंकाही विनाकारण बहुतेक स्त्रियांच्या मनामध्ये डोकावते; किंवा आणखी दूध आलं की आणखी पाजता येईल आणि आपलं बाळ गुटगुटीत, आणखी वर्धिष्णू होईल अशीही कधीकधी प्रगतिशील महत्त्वाकांक्षा असते. मात्र, आपण पाजत गेलं की बाळ वाढत गेलं असं होत नाही. वाढीची काही अंगभूत, अनुवंशिक क्षमता असते. लालन-पालन, पोषणाने ही क्षमता गाठता-वाढवता येते.
जर बाळाला दिवसातून पाच-सहा वेळा शू होत असेल, एकदा अंगावर घेतल्यावर बाळ दीड-दोन तास शांत झोपत असेल आणि बाळाचं वजन दिलेल्या तक्त्यानुसार वाढत असेल, तर बाळाला पुरेसं दूध मिळतं आहे असं समजावं. यात शीचा संबंध नाही. दिवसातून दहा वेळा ते चार दिवसांतून एकदा शी होणे, ही दोन्ही टोकं नॉर्मल आहेत. एका बाजूला घेतलं असता दुसरीकडून दूध वाहत नसेल, अथवा स्तन घट्ट लागण्याऐवजी सैलसर लागत असतील, स्तन/स्तनाग्रे दुखत नसतील, तर दूध कमी आहे असं समजलं जातं, मात्र हेही खरं नव्हे. बोंडशी हुळहुळी होणं उलट तापदायक असतं. दर वेळी स्तनाग्रं साबणाने धुण्याची आवश्यकता नसते. उलट साबणाने तिथल्या त्वचेतील तेल निघून जातं आणि स्तनाग्रं कोरडी पडतात, दुखायला लागतात. छातीही दुखत असेल, तर बर्फाने शेकणं योग्य. योग्य मापाचे, बदललेल्या आकाराला आधार होऊ शकतील, असे कपडेही आरामदायी ठरतात.
बरेचदा दूध पुरेसं येत असतं, पण पाजायची पद्धत चुकत असते. बाळाला घेतल्यावर सुरुवातीला पाणीदार दूध येतं, बाळाची तहान भागते. नंतरच्या दुधाने बाळाची भूक भागते. त्यामुळे अंगावर पाजताना एका बाजूची छाती पूर्ण रिकामी होईपर्यंत त्याच बाजूला पाजत राहणं महत्त्वाचं आहे. थोडा वेळ एका बाजूला आणि थोडावेळ दुसऱ्या बाजूला असं केल्याने बाळाची फक्त तहान भागते, भूक भागत नाही आणि मग ते थोड्याच वेळात पुन्हा रडायला लागतं.
नीट समजून-उमजून, प्रयत्नपूर्वक पाजलं की पुरेसं दूध येतंच. जुळ्या मुलांना पुरेल इतकं दूध जुळ्यांच्या आईला येतं. तिळ्यांना पुरेल इतकं दूध तिळ्यांच्या आईला येतं. सातव्या महिन्यात प्रसूत झालेल्या स्त्रीला सातव्या महिन्यातल्या बाळाच्या गरजेनुसार दूध येतं आणि स्त्री आठव्या महिन्यात प्रसूत झाली असेल, तर आठव्यातल्याच्या गरजेनुसार दुध येतं. कालांतराने बाळ जसं मोठं होतं, तसं दूधही ‘पिकत’ जातं.
प्रत्येक स्त्रीने सहा महीने तरी बाळाला फक्त अंगावरच पाजावं. अर्थातच प्रत्येकीला आणि प्रत्येक वेळी हे शक्य असेलच असं नाही. अशा परिस्थितीत डॉक्टरी सल्ल्याने, वरचं दूध (शक्यतो पावडरचं) पाजता येतं आणि हा काही अपराध नाही. कितीही मनात असलं तरी, कित्येक स्त्रियांना कामाला जावंच लागतं.
आयांनी, बायांनी, दायांनी, डॉक्टरांनी, इतकंच काय, हिंदी सिनेमातील कित्येक हिरोंनी ‘माँ’च्या दुधाची कितीही महती गायली असली, पोवाडे गायले असले, तरी अजूनही त्या संदर्भात समाजमानसात बरेच गैरसमज घट्ट रुतून बसलेले आहेत.
यात सगळ्यात जास्त गैरसमज, हे आईच्या आहाराबद्दल आहेत. बहुतेकदा नुकत्याच बाळंत झालेल्या महिलेला अतिशय अळणी, बेचव अन्न दिलं जातं. असं बिन मीठ-मसाल्याचं जेवण तिला मुळीच जात नाही. साहजिकच त्यामुळे आहार कमी घेतला जातो. मग अशा अर्धपोटी आईला भरपूर दूध कसं बरं येणार? मग या उपासमारीचा परिणाम म्हणून दूध कमी येतं आणि भूक भागली नाही, म्हणून बाळ रडत राहातं. मात्र अशा वेळी, तूच काहीतरी ‘वावडं’ खाल्लं असशील, असा ठपका आईवरच ठेवला जातो!
वास्तविक नुकतीच आई झालेल्या स्त्रीला सकस, चौरस आणि चविष्ट आहार देणं अतिशय महत्त्वाचं आहे. नेहमीच्या आहारातील कोणताही विशिष्ट पदार्थ, अथवा पदार्थ करण्याची पद्धत बदलण्याची काहीही आवश्यकता नसते. अमुक एक पदार्थ आईने खाल्ला तर बाळ रडतं, त्याला गॅस होतो, त्याच्या पोटात दुखतं, असं एकमेकाला हिरीरिने सांगितलं जातं. मात्र यात काहीही तथ्य नाही. उलट अन्न बेचव असल्यास आई पुरेसा आहार घेत नाही, किंबरहुना घेऊ शकत नाही. गरोदरपणामध्ये लागतात त्याच्यापेक्षा अंगावर पाजायला जास्त उष्मांक लागतात. तेव्हा आईने भरपूर जेवणं महत्त्वाचं आहे... आणि बाळंत स्त्रीने बेचव अन्न खाणं, जर इतकं महत्त्वाचं वाटत असेल, तर मग त्या आईवरील प्रेमापोटी, कुटुंबातील साऱ्यांनीच तसं अन्न ग्रहण करावं!
आहारानंतर, मातेच्या आजाराबद्दलच्या आणि औषधांबद्दलच्या कल्पना येतात. सर्वसाधारणपणे वापरात असलेली बहुतेक औषधं स्तनपान काळातही दिलेली चालतात. अर्थात, संशय असेल तेव्हा याबबत डॉक्टरी सल्ला घेतलेला उत्तम!
आईला जरा सर्दी, ताप, खोकला झाला की ताबडतोब अंगावर पाजणं बंद केलं जातं. मात्र आईने अंगावर पाजूच नये असे अगदी मोजकेच आजार आहेत. अन्यथा साध्या सर्दी, ताप, खोकल्यासाठी स्तनपान बंद करण्याचं काहीच कारण नाही. बाळ आईच्या निकट असतं आणि आईला सर्दी-ताप-खोकला झाला, तर तो बाळाला सहजपणे होणारच. मात्र बाळाच्या शरीरात हे जंतू आपला प्रताप दाखवण्यापूर्वीच आईच्या शरीरातील जंतुनाशक प्रतिपिंडे दुधाद्वारे बाळाला प्राप्त होऊ शकतात. तेव्हा, बाळाचं दूध तोडणं म्हणजे जंतुना मोकळे रान देण्यासारखे आहे. स्तनात गळू जरी झाला, तरीही बाळाला पाजता येतं. अगदी करोना जरी झाला, तरी स्तनपान बंद करण्याची आवश्यकता नसते. मास्क आणि स्वच्छता हाच मंत्र स्तनदा मातेने वापरायचा आहे.
दूध लगेच फुटत नाही ही देखील एक नेहमीची तक्रार. स्तनपान ही निसर्गदत्त देणगी जरी असली, तरी नळ उघडला की पाणी सुरू, अशी ही क्रिया नसते. थोडं समुपदेशन, थोडा प्रयत्न, थोडा धीर, थोडा संयम, थोडा सकारात्मक दृष्टिकोन आणि थोडा वेळ यासाठी लागतो. स्तनपान हे एक कौशल्य आहे आणि ते शिकावं लागतं. स्तनपान जितक्या लवकर सुरू करता येईल तितकं उत्तमच, पण याचा अर्थ सुरुवातीला स्तनपान देता आलं नाही, म्हणजे आता यशस्वीरीत्या स्तनपान देताच येणार नाही असा होत नाही. प्रयत्न केल्यास निश्चितपणे स्तनपान देता येतं.
सुरुवातीच्या काही दिवसात येणारं घट्ट पिवळं दूध, हे बाळाला बाधक असतं, अशा समजुतीने ते पिळून काढून, फेकून दिलं जातं. परंतु असं करणं गैर आहे. उलट या दुधात बाळासाठी आवश्यक ती पोषक द्रव्य असतातच, पण काही अत्यावश्यक अशी संरक्षक द्रव्यंही त्यात असतात. तेव्हा हे दूध कदापिही टाकून देऊ नये. ते बाळाला जरूर द्यावं.
स्तनपान ही तिन्ही त्रिकाळ करायची क्रिया आहे. बाळाला रात्री देखील वेळोवेळी अंगावरती घेणं महत्त्वाचं आहे. यामुळेच नव्याने आई झालेल्या बाईला कुटुंबियांचा भक्कम आधार लागतो. अन्यथा तीन चार महिने हे काम करणं, शारीरिक आणि मानसिकरीत्या खूप दमवणारं असतं. दिवसरात्र अंगावर पाजणं, शी-शू काढणं एवढाच कार्यक्रम उरतो. पहिले तीन महिने तर बाळ आईकडे पाहून गोड हसत सुद्धा नाही. नंतर बाळाच्या वेळापत्रकाची जरा नीट घडी बसते. रात्री उशिरा एकदा अंगावर घेतल्यावर, मग बाळ थेट पहाटेच उठतं.
आपल्याला पुरेसं दूध येत नाहीय, अशी शंकाही विनाकारण बहुतेक स्त्रियांच्या मनामध्ये डोकावते; किंवा आणखी दूध आलं की आणखी पाजता येईल आणि आपलं बाळ गुटगुटीत, आणखी वर्धिष्णू होईल अशीही कधीकधी प्रगतिशील महत्त्वाकांक्षा असते. मात्र, आपण पाजत गेलं की बाळ वाढत गेलं असं होत नाही. वाढीची काही अंगभूत, अनुवंशिक क्षमता असते. लालन-पालन, पोषणाने ही क्षमता गाठता-वाढवता येते.
जर बाळाला दिवसातून पाच-सहा वेळा शू होत असेल, एकदा अंगावर घेतल्यावर बाळ दीड-दोन तास शांत झोपत असेल आणि बाळाचं वजन दिलेल्या तक्त्यानुसार वाढत असेल, तर बाळाला पुरेसं दूध मिळतं आहे असं समजावं. यात शीचा संबंध नाही. दिवसातून दहा वेळा ते चार दिवसांतून एकदा शी होणे, ही दोन्ही टोकं नॉर्मल आहेत. एका बाजूला घेतलं असता दुसरीकडून दूध वाहत नसेल, अथवा स्तन घट्ट लागण्याऐवजी सैलसर लागत असतील, स्तन/स्तनाग्रे दुखत नसतील, तर दूध कमी आहे असं समजलं जातं, मात्र हेही खरं नव्हे. बोंडशी हुळहुळी होणं उलट तापदायक असतं. दर वेळी स्तनाग्रं साबणाने धुण्याची आवश्यकता नसते. उलट साबणाने तिथल्या त्वचेतील तेल निघून जातं आणि स्तनाग्रं कोरडी पडतात, दुखायला लागतात. छातीही दुखत असेल, तर बर्फाने शेकणं योग्य. योग्य मापाचे, बदललेल्या आकाराला आधार होऊ शकतील, असे कपडेही आरामदायी ठरतात.
बरेचदा दूध पुरेसं येत असतं, पण पाजायची पद्धत चुकत असते. बाळाला घेतल्यावर सुरुवातीला पाणीदार दूध येतं, बाळाची तहान भागते. नंतरच्या दुधाने बाळाची भूक भागते. त्यामुळे अंगावर पाजताना एका बाजूची छाती पूर्ण रिकामी होईपर्यंत त्याच बाजूला पाजत राहणं महत्त्वाचं आहे. थोडा वेळ एका बाजूला आणि थोडावेळ दुसऱ्या बाजूला असं केल्याने बाळाची फक्त तहान भागते, भूक भागत नाही आणि मग ते थोड्याच वेळात पुन्हा रडायला लागतं.
नीट समजून-उमजून, प्रयत्नपूर्वक पाजलं की पुरेसं दूध येतंच. जुळ्या मुलांना पुरेल इतकं दूध जुळ्यांच्या आईला येतं. तिळ्यांना पुरेल इतकं दूध तिळ्यांच्या आईला येतं. सातव्या महिन्यात प्रसूत झालेल्या स्त्रीला सातव्या महिन्यातल्या बाळाच्या गरजेनुसार दूध येतं आणि स्त्री आठव्या महिन्यात प्रसूत झाली असेल, तर आठव्यातल्याच्या गरजेनुसार दुध येतं. कालांतराने बाळ जसं मोठं होतं, तसं दूधही ‘पिकत’ जातं.
प्रत्येक स्त्रीने सहा महीने तरी बाळाला फक्त अंगावरच पाजावं. अर्थातच प्रत्येकीला आणि प्रत्येक वेळी हे शक्य असेलच असं नाही. अशा परिस्थितीत डॉक्टरी सल्ल्याने, वरचं दूध (शक्यतो पावडरचं) पाजता येतं आणि हा काही अपराध नाही. कितीही मनात असलं तरी, कित्येक स्त्रियांना कामाला जावंच लागतं.
हिरकणीची हीच तर अडचण होती. घरी बाळाला बघायला कोणी नसेल, बरोबर नेलं तरी चार लोकांत कसं पाजायचं असा संकोच असेल किंवा आणखीही काही कारण असेल... शिवरायांच्या काळातील हिरकणीला, बिचारीला रायगडाचा कडा उतरवा लागला. आज कुणा हिरकणीला असं करावं लागू नये, अशी सजग समज असावी, अशी धोरणं असायला हवीत आणि असा ध्यास तर नक्कीच घ्यायला हवा आपण!
No comments:
Post a Comment