फेनमनचे फँटास्टीक फंडे

फेनमनचे फँटास्टीक फंडे

डॉ. शंतनू अभ्यंकर, वाई, जि. सातारा. मो.क्र. ९८२२०१०३४९

शास्त्रज्ञ कसलाही विचार अगदी काटेकोरपणे, डोके चालवूनच करतात. आता थापा मारण्याचेच बघा ना. आपण सगळे कधी ना कधी थापा मारतो. मस्त लोणकढी थाप मारल्याने, मस्त मज्जा येते. कधी त्या पचतात, कधी आपण पकडले जातो.

रिचर्ड फेनमन हा जगप्रसिद्ध नोबेलविजेता भौतिकशास्त्रज्ञ. मोठ्या गमत्या आणि खोडसाळ. थापा मारण्याचे सुद्धा एक शास्त्र आहे, असे त्याचे प्रतिपादन. थापा मारण्यासाठी आणि त्या पचण्यासाठी मानवी मनाचा सूक्ष्म विचार करावा लागतो. त्याचे म्हणणे उत्तम थाप ही खरेतर थाप नसतेच. तुम्ही खरेतर खरेच सांगितले पाहिजे, पण अशा खुबीने की समोरच्याला ती लोणकढी थाप वाटायला हवी.

आपल्या कॉलेज जीवनातील अशा अनेक गंमती तो सांगतो.

होस्टेलवर शेजारच्या खोलीत दोन अतिशय अभ्यासू, स्कॉलर, अगदी पुस्तकातील किडे, अशी मुले रहायची. कोणीही आला-गेला तरी यांची एकच सूचना, ‘दार लावून घे रे.’ म्हणजे यांचा अभ्यास निर्विघ्नपणे चालू. बाहेरच्या गोंगाटाचा जरासुद्धा त्रास नको. अर्थातच इतकी स्कॉलर मुले होस्टेलच्या संस्कृतीस अनुसरून, अतिशय लोक-अप्रीय होती.

एके दिवशी पहाटे फेनमन उठला आणि बघतो तर काय कोणीतरी वात्रट पोरांनी, त्या मित्रांच्या खोलीचे एक दारच गायब केले होते. वर पाटी खरडून ठेवली होती, ‘दार लावू घे रे’.

फेनमनने मग दुसरे दारही अलगद बिजागरीतून सोडवले आणि पार गच्चीत पाण्याच्या टाकीमागे लपवून ठेवले. सकाळी उशीरा, खोलीतून आपण त्या गावचेच नाही अशा अविर्भावात, फेनमन बाहेर आला. एव्हाना दार गायब झाल्याची चर्चा सगळीकडे सुरु झाली होती. त्या पाटीवरच्या अक्षरावरून दार कोणी चोरले हे लगेचच लक्षात आले. पण तो मुलगा म्हणायला लागला की, ‘मी फक्त एकच दार चोरले आहे. दुसऱ्या दाराचा मला काहीही पत्ता नाही.’ हा लबाड मुलगा एकच दार चोरल्याची बतावणी करतो आहे ह्याची साऱ्यांनाच बालंबाल खात्री होती. दोन्ही दारे गायब असताना आपण निव्वळ एकच चोरले अशी कबुली देणारा, थापच मारत असणार, नाही का? फेनमन पुढे येऊन साळसूदपणे सांगायला लागला की, ‘दुसरे दार मी काढले आहे! हे काय माझ्या हाताला इथे खरचटले आहे. जिन्यातून दार नेताना हाताला इथे थोडा रंग लागला आहे.’ अर्थातच यावर कोणीच विश्वास ठेवला नाही. पहिले दार चोरले त्यानेच दुसरेही चोरले असणार असेच सर्वजण गृहीत धरून चालले. सर्व जण पहिले दार काढणाऱ्या मुलाच्याच मागे लागले. अशाच तंग वातावरणात आठवडा गेला. दुसरे दार काही सापडले नाही. शेवटी रेक्टरने सभा बोलावली. मुलांकडून सूचना मागवल्या.

फेनमन बोलायला उभा राहिला आणि म्हणाला, ‘हे दार चोरा, हे महान शर्विलका, तू जो कोणी असशील तो इथे प्रकट हो. तुझी बुद्धिमत्ता आगाध आहे. तुझी प्रज्ञा सूर्याहून तेजस्वी आहे. आम्ही तुझ्यापुढे काजवे आहोत काजवे. तू आमच्या साऱ्याहून अतिशय हुशार असून, तुला मानला. आम्ही सारे जण तुझ्या चरणासी लोळण घ्यायला तयार आहोत, तुझ्या अंगठ्याचे तीर्थ घ्यायला तयार आहोत, पण तू इथे स्वतःला प्रकट कर. जर ते शक्य नसेल तर निदान दार कुठे लपवले आहेस, ते एखाद्या  चिठ्ठीवर लिहून ती चिठ्ठीतरी गुपचूप कुणालातरी  सापडेल अशी ठेव. तुझी अफाट प्रतिभा, तुझे ज्ञान, तुझे कौशल्य...’ असे करत करत फेनमनने त्या अज्ञात चोराची तोंड फाटेस्तोवर अशी काही स्तुती केली, की लवकरच सर्व मंडळी ह्या नाटकीपणाला वैतागली आणि सर्वांनी मिळून त्याला गप्प केला.

पुढच्या मुलाने असे सुचवले की अगदी शपथपूर्वक सर्वांनी दार घेतले नसल्याचे सांगावे. ही सूचना लगेचच अंमलात आणली गेली. रेक्टर एकेका मुलापाशी जाऊन, ‘तू दार घेतले आहेस का?’, असे विचारू लागले. सगळे अगदी शपथघेऊन नाही म्हणाले. फेनमन म्हणाला, ‘हो, मी घेतले आहे!’ पण अर्थातच फेनमनवर कोणीच विश्वास ठेवला नाही. स्वतः अतिशय हुशार असल्याचे दाखवण्यासाठीच, तो दार घेतले असल्याची बतावणी करतोय असेच सगळ्यांना वाटले. खोटे न बोलता त्यानी सगळ्यांना बनवले होते.

दुसऱ्या दिवशी फेनमनने दाराचा पत्ता सांगणारी  चिठ्ठी स्वतःच्या सहीसकट, नोटीस बोर्डवर लावली. फेनमनने आपल्याला मामा बनवल्याचे लक्षात येताच सगळेच खो खो हसू लागले.

अशीच दुसरी एक फेनमन गंमत.

कॉलेज जवळच्या ठराविक हॉटेलमधले ठराविक टेबल फेनमनचे ठरलेले. तिथेच तो बसणार, कॉफी पिणार आणि जाणार. तिथली वेट्रेसही त्याला आता ओळखू लागली होती. अगदी चटपटीतपणे कामे उरकणारी ही चुणचुणीत मुलगी. पण फेनमनच्या एक लक्षात आले, की शेवटी तिचे सारे लक्ष त्याने ग्लासखाली ठेवलेल्या टीपवर असे. टिप ठेवताच ती झर्रकन पुढे येऊन आधी टिप खिशात घाली. अर्थात यात काही जगावेगळे नव्हतेच, सर्वच वेटर सारखेच.

एकेदिवशी फेनमनला तिची खोडी काढायची लहर आली. त्याने टिपसाठीचे नाणे  ग्लासात टाकले, तो ग्लास पाण्याने काठोकाठ भरला, त्यावर कागद ठेऊन तो उपडा ठेवला आणि अलगद कागद घेतला काढून. उपड्या ग्लासात पाणी आणि टेबलावर लखलखीत नाणे. आणखीही एका ग्लासाखाली असेच नाणे ठेऊन हा गेला निघून. त्या पाणी भरल्या ग्लासातले नाणे आता पाणी न सांडता काढायचे कसे? ग्लास उचलला की पाणी सांडणार!

दोन दिवसांनी फेनमनची स्वारी रमत गमत टेबलाशी येऊन बसली. सगळे वातावरण लगेचच बदलले. ती नेहमीची वेट्रेस तिथे फिरकली देखील नाही. ती फुरंगटून वेगळ्याच टेबलला सर्व्हिस देऊ लागली. नव्या वेट्रेसकडे याने चौकशी केली तेंव्हा उडालेला सगळा गोंधळ त्याला समजला.

टिप घेण्यासाठी ग्लास उचलणार एवढ्यात काय  गोची आहे हे आधीच्या वेट्रेसच्या लक्षात आले होते. मग तिनी बराच वेळ विचार करून मॅनेजरला बोलावले. त्यानेही खूप विचार केला, पण पाण्याने भरलेल्या उपड्या ग्लासमधील नाणे, पाणी न सांडता कसे घ्यावे हे त्यालाही उमगेना. आसपासची इतर गिर्हाईकेही मग स्वतःहून ह्या बुचकळ्यात पडली. अखेर त्याने, एक प्रयत्न म्हणून, ग्लास जरा वर केला आणि क्षणात टेबलावर आणि टेबलाखाली पाण्याचे थारोळे साठले. ते पुसून घेता घेता तिच्या हातून दुसऱ्या ग्लासलाही धक्का लागला आणि पुन्हा एकदा पाणीच पाणी झाले. त्यातच ती पाय घसरून पडली. साऱ्या हॉटेलला फुकटची करमणूक आणि साऱ्या कॉलेजभर नाही ती चर्चा. या फजितीमुळेच ती आधीची वेट्रेस फुरंगटून बसली होती.

शेवटी ती नवीन वेट्रेस फेनमनला म्हणते कशी, ‘तू तरी सांग बरे, तू नाणे कसे काढले असतेस ते?’ फेनमनने पुन्हा तोच प्रयोग केला आणि तिला म्हणाला, ‘एखादे पातेलं आण बरे.’ मग त्याने पातेले टेबलाच्या कडेला धरले, तो ग्लास अलगद टेबलाच्या कडेबाहेर सरकवला, सगळे पाणी पातेल्यात गोळा झाले आणि ह्याने अलगद ग्लास खालचे नाणे घेतले. सगळे अवाक झाले. आपल्याला हे आधी कसे सुचले नाही, असा विचार करत, हसू लागले.

पण फेनमनची खुमखुमी अजूनही जिरली नव्हती. जाता जाता त्याने कॉफीच्या मग उपडा ठेवला आणि त्याखाली टीप ठेवली.

दुसऱ्या दिवशी स्वारी अवतरली तेंव्हा दुसरी वेट्रेसही घुश्यात होती.

‘काय झाले गं? मिळाली ना टीप काल?’

‘मिळाली की’

‘मग?’

‘मग काय?’

‘नीट घेतलीस ना?’

‘हो, घेतली अन काय! आत जाऊन पातेले आणले. ते खाली धरले, अलगदपणे तो मग टेबलाच्या कडेला आणला आणि पाणी पातेल्यात पडेल अशा बेताने सरकवला.’

‘मग?’

‘मग काय, त्यातले नाणे पडले पातेल्यात, पण इतक्या काळजीपूर्वक मी टेबलाच्या कडेशी आणलेल्या त्या मगमध्ये पाणी नव्हतेच!!!’

****************************************