डबल, ट्रिपल आणि क्वाड्रूपल
डॉ. शंतनु अभ्यंकर
डबल शब्द आपल्या अगदी परिचयाचा आहे. डबलडेक्कर, डबल फिल्टर,
डबल मज्जा वगैरे. ट्रिपलचा आणि आपला संबंधही अगदी बालपणापासून, म्हणजे ट्रिपल-पोलिओ मधल्या
ट्रिपल पासून सुरू होतो. त्यामानाने
क्वाड्रूपल हा लांबच्या चुलत्या इतका दूरस्थ. पण आजकाल दिवस राहिले रे राहिले, की या शब्दांशी संबंध येतो. कारण डबल मार्कर, ट्रिपल मार्कर, क्वाड्रूपल मार्कर अशा
तपासण्या आता उपलब्ध आहेत.
नव्या पाहुण्याची चाहूल लागताच आनंदलहरींबरोबर एक चिंतेचा तरंगही
उमटत असतो. कोणी उघडपणे तसं म्हणत नाही; पण सारं काही सुखरूप पर पडेल ना?, बाळ-बाळंतीण
निरोगी, सुखरूप असेल ना?, अशा शंका मन कुरतडत असतात. जगातील कोणतीच टेस्ट आणि
कोणताच डॉक्टर बाळ बाळांतीण संपूर्ण
निरोगी आहेत आणि रहातील; असं छातीठोकपणे सांगू शकत नाही. बाळ-बाळंतीण १००% सुखरूप
आहेत का?, या प्रश्नाचं प्रामाणिक आणि सार्वकालिक उत्तर, ‘सांगता येत नाही’, हेच आहे. मात्र बाळ अथवा बाळंतिणीला अवाजवी धोका आहे
का?, ह्या प्रश्नाचं उत्तर काढता येतं. दरवेळी डॉक्टर तेच करत असतात. या नव्या
नव्या तपासण्यांमुळे ह्या उत्तरात अधिक नेमकेपणा आला आहे. डबल मार्कर, ट्रिपल मार्कर, क्वाड्रूपल मार्कर तपासण्या या अशा आश्वस्त करणाऱ्या तपासण्या आहेत. पण बरेचदा
हयाबद्दल अर्धवट माहिती असल्यामुळे, आश्वस्त होण्याऐवजी पेशंट अस्वस्थच जास्त
होतात. म्हणून हा लेखनप्रपंच.
ह्या तपासण्या करण्याचा काही विशिष्ठ कालावधी ठरलेला आहे. ११ ते १४ आठवडे
आणि/अथवा १५ ते २१ आठवड्या दरम्यान ह्यातील विविध टेस्ट करता येतात. आधी अथवा नंतर
नाही.
आईचे वय,
वजन, ऊंची, आधीच्या अपत्यांची माहिती, सोनोग्राफीत दिसणाऱ्या काही खाणाखुणा आणि आईच्या रक्तातील काही
घटकांचा एकत्रित विचार केला जातो. आईच्या रक्तातील दोन (PAPP-A, hCG); तीन (AFP, E3,
hCG) किंवा चार (AFP, E3, hCG आणि Inhibin-A) घटक मोजले जातात. यावरूनच ह्या तपासण्यांना डबल, ट्रिपल, क्वाड्रूपल मार्कर असे नाव पडले आहे.
यातून आई आणि
बाळाबद्दल काही भविष्य वर्तवण्याचा प्रयत्न असतो. पण या
साऱ्या घटकांतील नातेसंबंध इतका गुंतागुंतीचा आहे की हे सारे संगणकाच्या मदतीनेच
शक्य आहे. यातून, आईचे बीपी वाढण्याची शक्यता, बाळाचे वजन कमी असण्याची
शक्यता, बाळांत दोष असण्याची शक्यता वगैरे वर्तवली जाते. प्रत्यक्षात
ह्या गोष्टी घडणार आहेत वा
नाहीत असं नेमकं उत्तर मिळत नाही.
उदाहरणार्थ,
‘बाळाच्या गुणसूत्रात दोष असू शकेल’, असं उत्तर आलं, तर तसा दोष खरोखरच आहे का, हे
शोधायला बाळाच्या पेशी
तपासाव्या लागतात. यासाठी बाळाभोवतीचे पाणी काढावे लागते (गर्भजलपरीक्षा, Amniocentesis) किंवा वारेचा तुकडा तपासायला
घ्यावा लागतो (Chorionic Villus Sampling).
म्हणजे हे कॉलेस्टेरॉल तपासल्यासारखे आहे. कॉलेस्टेरॉल
वाढले म्हणजे लगेच काही तुम्हाला हार्ट अटॅक येत नाही, कदाचित कधीच येणार नाही, पण
येण्याची शक्यता बरीच जास्त असते. या नवनव्या तपासण्या शक्याशक्यतेच्या भाषेत बोलतात. ही भाषा सामान्यतः
अपरिचित आणि वैतागवाणी असते.
आपल्याला एक वाईट खोड असते. आपण डॉक्टरकडे जायचं, डॉक्टर आपल्याला
तपासणार आणि सांगणार, तुम्हाला बी.पी आहे अथवा नाही; तुम्हाला शुगर आहे वा नाही.
ह्या असल्या उत्तरांची आपल्याला सवय. तुम्हाला मतीमंद मूल होण्याची शक्यता ‘दोनशे
छत्तीसात एक’ एवढी आहे; किंवा ‘पस्तीसात एक’ एवढी आहे; हे असलं काही आपल्या पचनी पडत नाही. डबल, ट्रिपल वा क्वाड्रुपल मार्करचा रिपोर्ट
हा असा शक्याशक्यतेच्या भाषेत येतो.
असला ‘नरो वा कुंजरो वा’ रिपोर्ट पुढे नर का कुंजर हे ठरल्याशिवाय काय कामाचा? पण नर का
कुंजर हे ठरवणं खार्चीक असतं. जरा धोक्याचंही असतं. म्हणून मग अधिक नेमक्या आणि महाग चाचणीची (Confirmatory test)
गरज आहे का, हे सांगणारी अशी ‘चाचपणी’ (Screening
Test) आधी
केली जाते. ह्या चाचपणीत ज्यांना अवाजवी धोका असल्याचं लक्षात येतं अशांसाठी पुढील
तपासणी केली जाते. ह्या चाचपणीतून बाळातील
काही जनुकीय आजार आणि काही शारीरिक दोषांबद्दल इशारा मिळतो. बाळ सुपोषित असेल का?,
आईचे बीपी पुढे वाढेल का?, अशा काही भविष्यातील धोक्यांचे इशारे मिळतात. बाळाचा मणका
उघडा असणे, डाऊन्स सिंड्रोम (एक प्रकारचे मतीमंदत्व) वगैरेच्या ९० ते ९५ % केसेस यातून ओळखता येतात.
अल्फाफीटोप्रोटीन, इस्ट्रीओल, एचसीजी आणि इनहीबिन ए अशा भारदस्त
नावाचे पदार्थ यात तपासले जातात. बाळ आणि
वार याद्वारे निर्माण होणारी ही द्रव्ये, बाळाच्या आणि वारेच्या तब्बेतीबद्दल
आपल्याला काही सुचवू शकतात.
उदाहरणार्थ अल्फाफीटोप्रोटीन अपेक्षेपेक्षा जास्त असेल तर
बाळाचा मणका उघडा असण्याची शक्यता जास्त. अल्फाफीटोप्रोटीन कमी असेल तर बाळाला डाऊन्स
सिंड्रोम असण्याची शक्यता जास्त. ह्याच सोबत इस्ट्रीओल कमी, पण एचसीजी आणि इनहीबिन
ए वाढलेले, असा डाव पडला तर डाऊन्स सिंड्रोमची
ही शक्यता आणखी जास्त.
जर रिपोर्ट नॉर्मल/निगेटिव्ह आला तर त्याचा अर्थ बाळाला आजार असण्याची शक्यता इतकी कमी आहे की अधिक तपासण्या करण्याची
गरज नाही. ही शक्यता शून्य मात्र नाही.
रिपोर्ट पॉझीटिव्ह, म्हणजे आजाराची ‘अवाजवी’ शक्यता दर्शवणारा, आला
तर अधिक तपासण्या करून आजार खरोखरच आहे का नाही ह्याची खात्री करून घेणे उत्तम. या
अधिकच्या तपासण्या म्हणजे, वर म्हटल्याप्रमाणे, गर्भजलपरीक्षा किंवा वारेचा तुकडा
तपासणे (कोरीऑन व्हीलस सॅमप्लींग). शंभरातल्या पाच एक जणींना अशा तपासण्या कराव्या लागतात आणि त्यातल्या एखाददुसरीच्याच
बाळाचा मणका दुभंगलेला अथवा डाऊन्स निघतो.
आता दोन-तीन हजार रुपयांना पडणारा हा तपासणीचा
खेळ खेळायचा का? ते तपासणे, रिपोर्टची वाट पहाणे, तो हातात पडल्यावरही विशेष उलगडा
न होणे, पुन्हा पुढील तपासण्या कराव्या लागणे, त्यांच्या रिपोर्टची वाट पहाणे.. हे
सगळं सगळं खूप मानसिक द्वंद्व निर्माण करणारं असतं. ज्यांना परवडतं त्यांच्या दृष्टीनी
उत्तर जरा सोप्पं असतं. ज्याना हे सारं आर्थिकदृष्ट्या तापदायक असतं, त्यांना
कुठून या फंदात पडलो असंही वाटू शकतं. पण शेवटी
हा जिचा तिचा प्रश्न.
पस्तीशीच्या पुढे वय असेल, आधीची संतती सदोष असेल किंवा डायबेटीस असेल तर अशी तपासणी नक्की करावी. परवडत असेल तर वरील काही नसतानाही अशी तपासणी जरूर करावी. कारण शेवटी पोरं होणार दोन नाही तर तीन; ती
जितकी सुदृढ तितके चांगलेच की.
पण पेशंटची मानसिकता अशी नसते. बरेचदा रिपोर्ट नॉर्मलच येतो.
रिपोर्ट नॉर्मल आला तर, अनावश्यक टेस्ट
करायला लावली, ‘आमाला उगाच भ्या सांगितलं’, घाबरवलं; असा आरोप केला जातो. टेस्ट केली नाही आणि काही
बिघडलं तर गुगलज्ञानमंडित पंडिता, ‘टेस्ट का टाळली?’ असा
सवाल करतात. म्हणजे काहीही केलं तरी डॉक्टरच चूक ठरतो.
यामुळे डॉक्टरही बुचकळ्यात पडलेले असतात. समृद्ध समाजात या
टेस्ट सर्रास केल्या जातात. प्रश्न आपण पामरांनी, पै पै जपून वापरावी लागणाऱ्या मंडळींनी,
त्यांच्या किती कच्छपी लागायचं हा आहे. आता दुधानी न पोळताही ताक फुंकून फुंकून पिण्याचा जमाना आहे. तेंव्हा कोणीही डॉक्टर
या टेस्ट करा किंवा करू नका, असे थेट उत्तर देत नाहीत. ‘या टेस्ट कराव्यात अशी इंग्लंड-अमेरिकेत
शिफारस आहे, सबब तुम्ही काय ते ठरवा’ असं सांगतात.
म्हणूनच अशा टेस्ट कराव्यात का नाही हा निर्णय डॉक्टरांशी
चर्चा करून प्रत्येकीनी स्वतःच्या जबाबदारीवर,
घ्यायचा आहे. हा माहितीपर लेख म्हणजे ही जबाबदारी समजावून सांगण्याचा एक
प्रयत्न आहे. हा लेख आता तुम्ही वाचला आहे, आता तुम्ही डॉक्टरांशी बोला आणि ठरवा.
प्रथम प्रसिद्धी
लोकमत, सखी पुरवणी
२९/६/२०२१
No comments:
Post a Comment