उंदरी, सशी, बेडकी आणि सुंदरी!

 

उंदरी, सशी, बेडकी आणि सुंदरी!

डॉ. शंतनु अभ्यंकर, वाई.

 

“ही कसली टेस्ट सांगितली आहे तुम्ही डॉक्टर?”

आपल्या शाळकरी पोरीला पोटात दुखतंय म्हणून  घेऊन आलेली ती प्रौढा सात्विक संतापाने विचारत होती. 

“प्रेग्नंसी टेस्ट.”  मी शांतपणे उत्तर दिलं.

तिचा आ वासला गेला आणि तो बराच वेळ मिटेचना. शेवटी तिची पडजीभ मला वाकुल्या दाखवू लागली.  अखेर एकदाचा तो आ मिटला आणि तिच्या तोंडून शब्द फुटले,

“अहो माझ्झी मुलगी आहे तीsss, अनम्यारीड आहे, ठाऊक आहे ना तुम्हाला, पण तरीदेखील प्रेग्नेंसी टेस्ट का करायला लावली  तुम्ही?  भलतंच!!”

हे मला सवयीचं   आहे.  वर्षा-दोनवर्षांतून कोणीतरी अशा पद्धतीने माझ्याकडे येतंच. तरी बरं ही प्रेग्नन्सी टेस्ट नावाची तपासणी आम्ही गुपचुप उरकत असतो.  म्हणजे ‘युरीन टेस्ट करा’ एवढेच पेशंटला सांगितले जाते.  प्रेग्नेंसी टेस्ट आहे हे स्पष्टपणे सांगितले जात नाही. प्रेग्नेंसी टेस्ट करा म्हटलं तर अशी सात्विक संताप येणारी मंडळी अजिबातच तयार होणार नाहीत.  कागदावरती यूपीटी (म्हणजे  युरीन प्रेग्नेंसी टेस्ट) एवढंच लिहीलेलं असतं. या बाईंनी त्याचा अर्थ बिनचूक ओळखला होता आणि त्या संतापल्या होत्या. त्यांचा सात्विक संताप त्यांच्यापुरता  बरोबर असला, तरी एक डॉक्टर म्हणून नंतर ताप ठरू शकतो. त्यामुळे गुपचूप तपासणी उरकण्याकडे सगळ्यांचा कल असतो.  या टेस्टसाठी प्रत्येक दवाखान्याचा काही ना काही ठरलेला कोडवर्ड असतो.  माझा एक मित्र डी.ए.बी.  असं लिहितो. याचा अर्थ दिवस आहेत का बघा!

“काय गरज आहे का त्या टेस्टची?” बाई.

“दिवस राहू शकतील अशा कुठल्याही बाईला, काहीही  झालं, तरी आधी दिवस आहेत का हे तपासून बघा, असं आमच्या सरांनी आम्हाला शिकवले आहे.  आमच्या पुस्तकातही छापले आहे.  त्यामुळे मी हा नियम पाळतो.  लग्न झाले आहे/नाही, नवरा जवळ आहे/नाही,  मूल बंद व्हायचं ऑपरेशन झालंय/नाही, परित्यक्ता, घटस्फोटिता, कॉपर टी बसवलेल्या, नवऱ्याची नसबंदी झालेल्या, अशा सगळ्यांना हा नियम लागू आहे.  हा नियम पाळल्यामुळे, अनेक  अपघात आणि घातपात आम्हाला वेळोवेळी सापडतात आणि त्यानुसार उपचार करता येतात.”

आता त्या बाई जरा शांत झाल्या. टेस्ट करून घ्यायला राजी झाल्या. झटपट निदान ही किमया आहे युरीन प्रेग्नंसी टेस्टची.

पाळी चुकली की तात्काळ प्रेग्नंसी टेस्ट करुन, ती पट्टी नाचवत नाचवतच येतात पेशंट आता. पण ही आजची गोष्ट. कालपरवापर्यंत असं नव्हतं.  गरोदरपणाचं निदान वाटतं तेवढं सोपं नव्हतं. पहिल्या एखाद-दोन महिन्यांत तर नव्हतंच नव्हतं. बॉलीवूडमधील काही धन्य धन्वंतरी वगळले तर निव्वळ नाडीपरीक्षेवरून, ‘अब ये मॅा   बननेवाली है’, वगैरे निदान सांगणे अन्य कोणाला बापजन्मात जमलेले नाही. 

गरोदरपणाचं नेमकं आणि निश्चित निदान व्हायला दोन ते पाच  महीने वाट पहावी लागायची. मग डॉक्टरकडे जावं लागायचं. डॉक्टर ‘आतून’ तपासायचे. ते  त्रासदायक आणि संकोचवाणं  असायचं. डॉक्टरना तरी कुठे चटकन काही कळायचं? डॉक्टरी पुस्तकांत ‘पोट आल्याची’ कारणे दिली होती; स्थैाल्य (चरबी), वायू,  जल, मल आणि मूल (Fat, Flatus, Fluid, Faeces, Foetus)! पण भरपूर पोट  आल्याशिवाय निदान करण्यात फसगत फार.

पाळी चुकली आहे, उलट्या मळमळ होते आहे, स्तनाग्रातून दुधासारखा स्त्राव येतो आहे,  पिशवीचे तोंड गुलाबी-निळसर आहे, आकार किंचित वाढला आहे, हाताला एरवीपेक्षा जरा मऊसर लागते आहे; असल्या निरीक्षणावरून डॉक्टर अंदाज बांधायचे. ही सारी संभाव्यता सूचक लक्षणे. निश्चित निदान करणारी लक्षणे म्हणजे बाळाच्या हालचाली जाणवणे (पाचवा महिना), हृदयाचे ठोके ऐकू येणे (पाचवा महिना) आणि हो प्रत्यक्ष जन्म!!

हे सगळं वाचायला आज गंमतीशीर वाटत असेल पण पिढ्यानपिढ्या स्त्रिया आणि डॉक्टर यातून चरकातून गेलेले आहेत.

ऐंशी-नव्वदच्या दशकात भारतात घरगुती प्रेग्नंसी टेस्ट उपलब्ध झाली आणि एक मूक क्रांतीच झाली. आता अशी प्रेग्नंसी टेस्ट कोपऱ्यावरच्या मेडिकलमध्येही मिळते. खेडोपाडी ‘आशा’ आणि अंगणवाडी सेविकाही, ही सेवा पुरवत असतात. स्वमूत्राचे  चार थेंब पट्टीवर शिंपडले की मिनिटभरात तिथे एक किंवा दोन रेषा उमटतात. निव्वळ एकच  रेषा  म्हणजे प्रेग्नंसी नाहीये, दोन रेषा म्हणजे आहे आणि काहीही उमटलं  नाही म्हणजे टेस्ट नीट पार पडलेली नाही. पुन्हा करायला हवी.

गरोदरपणाचे लवकर निदान होणे हा तर सनातन प्रश्न आहे. कल्पना करा, महाकाव्यातल्या काही  नायिकांना अशी टेस्ट उपलब्ध असती तर भारताचा सांस्कृतिक इतिहास काही वेगळाच असता!   प्राचीन इजिप्शियन बायका गहू आणि बार्लीच्या बीयांवर शू करायच्या. गहू उगवले तर मुलगी, बार्ली उगवली  तर मुलगा आणि काहीच नाही उगवलं तर दिवस नाहीत, अशी समजूत होती. अशा विविध  समजुती जगभर होत्या. आता त्या ‘ऐकावे ते नवलच’ छापाच्या कथांत शोभून आहेत.

टेस्टच्या पट्टीवर रेषा उमटते  ती ‘एचसीजी’ ह्या द्रव्यामुळे.  गरोदर स्त्रीच्या लघवीत एचसीजी हे संप्रेरक भरपूर प्रमाणात आढळतं. हे जे एचसीजी आहे ना ते खरं तर बाळाचं अपत्य!! भावी वारेत (Chorion) तयार होतं ते. अगदी भरपूर. ‘आता जरा आमच्याकडे लक्ष द्या’,  असा बाळाने आईला  धाडलेला हा रासायनिक निरोप. हा कार्यभाग उरकला की एचसीजी आईच्या लघवीतून बाहेर सोडलं जातं. तेच ह्या टेस्टमध्ये तपासलं जातं. पूर्वी ह्याची उपस्थिती ओळखण्याच्या पद्धती खूप किचकट वेळखाऊ  आणि गुंतागुंतीच्या होत्या. अगदी काही दशकांपूर्वी असं करायला चक्क पशूबळी द्यावा लागायचा!!  

म्हणजे गरोदर महिलांची लघवी उंदरीणींना टोचायची आणि काही दिवसांनी त्यांच्यात  बीजनिर्मिती झाली आहे का हे उंदरीण मारून  बघायचं.  (सेलमार आस्छऐम आणि बर्नहार्ड झोनडेक, १९२७) हाच प्रयोग पुढे ‘सशीं’वरही (फ्रीडमन) यशस्वी झाला. (पाहिलंत ना ते सशाचं स्त्रीलिंगी रूप मराठीला अजूनही सापडलेलं नाही!) म्हणजे दिवस आहेत की नाहीत असा प्रश्न असेल आणि त्याचं उत्तर मिळणं जर अत्यंत आवश्यक असेल आणि ते दोन आठवडयानंतर मिळालेलं चालणार असेल; तर डॉक्टर मंडळी अशी टेस्ट करायला सांगत. यात मुख्य अडचण अशी होती की त्या त्या प्राण्यांची गच्छन्ति झाल्याशिवाय निर्णय अशक्य होता.  अर्थात प्राण्यांचे अधिकार वगैरे प्रकार तेंव्हा फारसे कुणाच्या गावीही नव्हते. ह्या उंदरी-संहाराला, ह्या   सशी–सत्राला  कित्येक वर्ष पर्याय नव्हता. पुढे बेडकीचाही वापर सुरू झाला (हॉगबेन). पण मंडूक-मेधाची गरज नव्हती.  बेडकी अंडी घालत  असल्याने, तीला जीवे मारण्याची गरज नव्हती. बेडकीचा पुनर्वापर शक्य होता. त्यामुळे  टेस्ट स्वस्त झाली.    हा मोठाच फायदा होता. अर्थातच या सर्व प्रकाराला पैसा, तंत्रज्ञ, तंत्रज्ञान, प्रयोगशाळा, मूषक/शशक/मंडूक पालनगृह  वगैरे बराच फाफट पसारा  लागायचा. भारतात अशा टेस्ट फारशा रुजल्याच नाहीत. इथला पैशाचा आणि संसाधनांचा दुष्काळ पहाता हे  सहाजिकच म्हणायचं. एका  ज्येष्ठ डॉक्टरांनी क्वचित कधीतरी मुंबईत हाफकिन इंस्टिट्यूटमध्ये अशी टेस्ट केल्याचं अंधुक स्मरतंय एवढंच  सांगितलं.

आपण डॉक्टरी तपासणीवरुन थेट युरीन तपासणीवरच उडी मारली. यातही सुरवातीला या टेस्ट फक्त दवाखान्यातच शक्य होत्या. पण लवकरच घरच्या घरी कुणालाही करता येईल असं टेस्ट-तंत्र विकसित झालं. याही  टेस्ट सुरवातीला जरा परीक्षा पहाणाऱ्याच होत्या. दहा पायऱ्या होत्या त्यात.   

दिवस आहेत ही गोष्ट लपवता तर येत नाही. आज ना उद्या ही बातमी सगळ्यांना ‘दिसतेच’. या टेस्टमुळे लवकर निदान शक्य झालं. डॉक्टरी लुडबुडीविना शक्य झालं.  गुपचुप निदान शक्य झालं. अगदी बाथरूमच्या एकांतात सारं शक्य झालं. आता ही बातमी कुणाला सांगायची, कुणाला नाही याचा निर्णयही शक्य झाला.  पुढे काय करायचं, याचं प्लॅनिंगही शक्य झालं. कारण प्रेगन्सी टेस्ट पॉसिटीव्ह येणे ही म्हटलं तर गुड न्यूज आहे आणि म्हटलं तर बॅड न्यूज. सगळं  सापेक्ष आहे. कुणाला दिवस आहेत की काय, ही उत्सुकता असते तर कुणाला भीती.  

हे लक्षात घेऊन दिवस आहेत हे वर्तमान, त्या पट्टीवर, नेमक्या कोणत्या चिन्हांनी सूचित व्हावं यावरही बराच खल झाला. सपुच्छ पुंबीज, पोटुशी बाई, हसरे बाळ, असे अनेक चित्र संकेत विचारात घेतले गेले. पण बाळाचं स्मितहास्य  कुणाला विकटहास्यही वाटू शकेल!! तेंव्हा एक किंवा दोन रेषा असा अगदी साधासा पर्याय  निवडला गेला. आपापल्या परिस्थितीनुसार प्रत्येकीनी  त्या रेषांना अर्थ द्यायचा होता. इतकंच कशाला, बायकांसाठीची टेस्ट म्हटल्यावर त्या किटवर फुलं, चकमक, गोंडे वगैरे लावण्याचाही विचार झाला पण यामुळे टेस्ट पुरेशी ‘शास्त्रीय’, ‘विश्वासार्ह’ वाटत नाही म्हणून नापास केला गेला.  

याची जाहिरात करणंही किती कौशल्याचं आहे पहा. ‘दोन थेंब पोलिओचे’ सारखं ‘दोन थेंब लघवीचे, निदान करा जीवनाचे’ वगैरे मूत्र-सूत्र किती किळसवाणं वाटेल.  त्यामुळे टेस्टच्या इतर गुणांची उजळणी जाहिरातीत केली जाते. खाजगी, खात्रीचे, गुपचुप, झटपट निदान!! पण झटपट निदानाचे फायदे अनेक. नको असेल तर गर्भपात करता येतो. हवे असेल तर  लगेच औषधे सुरू करता  येतात, काही औषधे टाळता येतात. डॉक्टरांना  काही  कॉमप्लीकेशनस् बद्दल सावध रहाता येतं.

आता ह्या बाईंच्याच लेकीचं बघा ना.

टेस्ट केली. ती पॉसिटीव्ह आली. बाईंनी आ वासला.  

मग सोनोग्राफी केली त्यात गर्भपिशवीबाहेर, नलिकेत गर्भ असल्याचं दिसलं. बाईंनी पुन्हा आ वासला.   

गर्भ नलिका फुटली  होती.  आतल्याआतच प्रचंड ब्लीडिंग होत होतं.  तातडीने ऑपरेशन करणं गरजेचं होतं.  बाईंनी आणखी आ वासला.  

गडबडीने ते ऑपरेशन पार पडलं. पाच बाटल्या रक्त द्यावं लागलं. मुलगी वाचली.  

प्रेग्नंसी टेस्ट उपलब्ध नसती तर ती मुलगी बहुदा मेलीच असती!!  

 

प्रथम प्रसिद्धी

महाराष्ट्र टाइम्स

७/३/२०२१