रुपांतरकराचे दोन शब्द

विल्यम गोल्डिंग यांच्या ‘लॉर्ड ऑफ द फ्लाईज’ ह्या कादंबरीचे मी देवाघरची फुले या नावाने नाट्यरुपांतर केले आहे. त्याचे प्रकाशन २६/१२/२०१७ रोजी झाले. त्या समारंभातील...

रुपांतरकाराचे दोन शब्द

विल्यम गोल्डिंग यांची ‘लॉर्ड ऑफ द फ्लाईज’ ही कादंबरी मी वाचली आणि भारावून गेलो.

एका निर्मनुष्य बेटावर काही शाळकरी मुलं अडकतात... आणि सुरु होतो जगण्याचा संघर्ष.

सुरवातीला सगळं कसं छान छान असतं पण मग हळू हळू त्यांच्यातली जनावरं जागी होऊ लागतात...

आदीम प्रेरणा, सुसंस्कृत वागणुकीचा कब्जा घेतात...

नव्या नव्या मिथक कथा जन्म घेतात...

गततट पडतात...

हाणामाऱ्या होतात...

विवेकाचा आवाज दाबला जातो...

निरागस कोवळी मुलं,

ही देवाघरची फुलं,

शेवटी एकमेकांविरुद्ध जीवघेणे सापळे रचतात...!!! चक्क खुनाचा कट रचतात... ह्या कटाचा भाग म्हणून वणवा लावला जातो... आणि हा धूर बघून लांबून जाणारी एक नेव्हीची नौका येते आणि यांची सुटका होते.

अशा कादंबरीवर नाटक न झालं तरच नवल...

माझ्या शाळेतल्या इंग्लिशच्या बाईंनी ही कादंबरी मला वाचायला सांगितली होती. त्यांच्या मते शालेय मुलांवरचं संस्कार छत्र काढून घेतलं तर काय होतं याचं दर्शन या कादंबरीतून घडतं. पण अर्थाचे अनेक पदर वाचता वाचता उलगडू लागतात. इथे जयच्या रुपात मानवी मनातील आदिम हिंसा आहे, राजच्या रुपात सर्वांना बरोबर घेऊन जाणारे नेतृत्व आहे, सायमनचा शोधक जिज्ञासू मानवही इथे आहे आणि बुक्कडच्या रुपात विचारी, विवेकी वर्तन आहे. इतकंच काय या विचारी, विवेकी बुक्कडचं एखाद्यावेळी कच खाणं आणि त्याचं लंगडं समर्थन करणंही आहे. कळपानी रहाण्याची वृत्ती, झुंडीत सामावून जाण्याची, सुरक्षितता शोधण्याची ओढ इतर पात्रांतून दिसते. या  साऱ्या मानवी मानसिकतेचा एक लुभावणारा पट इथे मांडला आहे. पशू अवस्थेतून मानव एक सामाजिक प्राणी म्हणून उत्क्रांत होत गेला. इथेही ही मुलं अचानक कसलाही आगापिछा नसलेल्या ठिकाणी येऊन पडतात आणि हळूहळू त्यांच्यातही काही सामाजिक संस्था उदयाला येतात. शंख वाजवला की सगळ्यांनी जमायचं, सभेत एकमेकांच्या विचारांनी निर्णय घ्यायचे असं काही काळ चालत. पण जयचं आक्रमक नेतृत्व शंख, सभा, शेकोटी, सुटका या संकल्पनाच बाद ठरवून टाकतं. शेवटी शंख आणि तो जपू पहाणाऱ्या बुक्कडवर अत्यंत थंडपणे वरून शिळा ढकलली जाते, दोघेही खोल दरीत समुद्रात पडतात. दोघांच्याही ठिकऱ्या ठिकऱ्या होतात. शंख आणि त्याची मालकी, सभा आणि सभेचे नियम आणि अखेरीस दोन्हीचा विलक्षण ऱ्हास यातून गोल्डिंग बरंच काही सुचवत राहतो. भूतमॅन ही तर भन्नाटच कल्पना आहे. दुरून दिसणारी मानवाकृती म्हणजे भूतमॅन आहे असं ही मुलं समजतात. मानवी मनातील अज्ञाताची, अदृष्टाची भीती इथे भूतमॅनच्या रुपात साकार झाली आहे. लवकरच या भूतमॅनचा भूतमॅनबाबा होतो. समाज मनात देवा-धर्माची उत्क्रांती कशी झाली याचं नेमकं दर्शन इथे घडतं. भीती, भीतीची गडद छाया, भूतमॅनची भीती, भूतमॅनबाबाची आळवणी, त्याच्यासाठी डुकराच्या मुंडकयाची बोली, तो दिसणं आणि त्याचा रहस्यभेद असा हा प्रवास आहे. सायमनसारखा जिज्ञासू या रहस्याचा छडा लावतो पण त्यात कोणालाच रस नसतो. उलट बेभान नाचात, कळत नकळत सायमनचाच खून होतो आणि ते रहस्य कायमचं शिल्लक रहातं. उरलेल्यांच्या मानगुटीवर कायमचं स्वार रहाण्यासाठी.

कादंबरीचं नाटक करावसं वाटलं ते त्यातील ही अर्थबहुलता पाहून.

पहिलाच प्रश्न होता यातलं वातावरण आहे तसच इंग्लिश ठेवायचं का त्याचं मराठीकरण करायचं हा. पण जगाच्या पाठीवर कुठल्याही संस्कृतीत घडू शकेल अशी ही कथा आहे त्यामुळे ती मराठी भाषेत आणि मराठी वातावरणात आणणं मला योग्य वाटलं. उगाच ‘माझी आजी मला डुकराच्या मासाची तळलेली भजी देते!’ असले भाषांतरीय अपघात आपोआप टाळले गेले.

मूळ कादंबरीत आणि या रूपांतरात काही भेद आहेत. मुळात जॅक मेरीड्यू, म्हणजे नाटकातला जय, आणि त्याची गँग हे शाळेतले कॉयर ग्रुपचे सदस्य आहेत. म्हणजे शालेय भजनी मंडळच म्हणा ना! शालेय समूह गायनाची खास टीम असा प्रकार आपल्याकडे नसल्यामुळे हा उल्लेख गाळला आहे.

सायमनला वारंवार अपस्माराचे झटके येत असतात, त्यात त्याला भास होत असतात आणि भूतमॅनच्या रहस्याचा भेद त्याच्या हातून होतो तो अपघाताने. नाटकात मात्र सायमन थोडा वेगळा दर्शवलेला आहे. जिज्ञासू, स्वप्नाळू असा हा मुलगा अगदी जाणीवपूर्वक भूतमॅनचा शोध घेतो असं मी नाटकात दाखवलेलं आहे. राजचं समन्वयी नेतृत्व, बुक्कडची विचारी बडबड आणि सायमन यांचे सूर जुळण्यासाठी सायमन हा असा शोधकवृत्तीचा, नव्याची आस असलेला, असावा असं मला वाटलं, म्हणून मी तो तसा रंगवला.

कादंबरीत कित्येक ठिकाणी वातावरणाची विस्तृत वर्णनं आहेत. अशी वर्णनं करणं नाटकात शक्य नाही. अतिशय काव्यमय आणि अर्थवाही अशी गोल्डिंगची भाषा आहे. सायमनच प्रेत लाटांबरोबर समुद्रात जातं याचं वर्णन करताना तो म्हणतो,

"The tide swelled in over the rain-pitted sand and smoothed everything with a layer of silver. Now it touched the first of the stains that seeped from the broken body and the creatures made a moving patch of light as they gathered at the edge.  The water rose further and dressed Simon’s coarse hair with brightness. The line of his cheek silvered and the turn of his shoulder became sculptured marble. The body lifted a fraction of an inch from the sand and a bubble of air escaped from the mouth with a wet plop. Then it turned gently in the water.

Somewhere over the darkened curve of the world the sun and moon were pulling; and the film of water on the earth planet was held, bulging slightly on one side while the solid core turned. The great wave of the tide moved further along the island and the water lifted. Softly, surrounded by a fringe of inquisitive bright creatures, itself a silver shape beneath the steadfast constellations, Simon’s dead body moved out towards the open sea."

हे नाटकात कसे आणावे बरे? मग सायमनच्या काव्यमय स्वगतातून हा प्रश्न सोडवला. सायमनचा मृत्यू होतो आणि सायमनच्याच आवाजातलं त्याचं पूर्वीचं एक स्वगत ऐकू येतं,

पृथ्वीभोवती चंद्र फिरे... किती नेटका, किती लयबद्ध...

सांभाळतो भरती ओहटीच्या लाटांचे कळसूत्र.

पुळणीवरती बिळेच बिळे

त्यात भरतीचे पाणी भरे.

ओहटीबरोबर समुद्रात जातात

काही जीव आणि काही कलेवरे.

 इथे प्रवेश संपतो.

हे समूहाचं नाटक आहे. समूह हेही त्यातील एक पात्र आहे. मुलांचं होत जाणारं रानटीकरण, लष्करीकरण हे नेटक्या समूहदर्शनाने अधोरेखित होत जाते. यातील समूह स्वर, कोरसने आळवलेली त्याच त्याच ओळींची लयबद्ध आवर्तनं, सामुहिक हालचाली ह्या प्रत्येक प्रसंगातील नाट्य जिवंत करतात. नाटक हे लेखकाचं माध्यम आहे असं म्हटलं जातं पण ह्या नाटकात दिग्दर्शकाच्या कल्पनाशक्तीवर आणि प्रतिभेवर बरंच काही अवलंबून आहे. हे नाटक जितकं लेखकाचं  असेल तितकंच ते दिग्दर्शकाचंही असेल.

ह्यात बरीच लहान मुलं आहेत पण अगदी कॉलेजची मुलं घेऊनही हे नाटक छान वठवता येईल. मोठ्यानीच छोट्यांची काम करण्याचे ग्रिप्स थिएटर सारखे प्रयोगही करता येतील. शेवटी कागदावरचं नाटक हे काही नाटक नव्हे. या नाटकाला जीवंत करणारे रंगकर्मी आणि प्रेक्षक जसे ‘प्रतिक’च्या रूपांनी पूर्वी लाभले तसे पुढेही लाभतील तेंव्हाच हा प्रयत्न पूर्ण होईल असं मी मानतो. नाटक उभं करणाऱ्या भावी कलावंतांना खूप खूप शुभेच्छा.

वाईच्या प्रतिक थिएटर्स ह्या माझ्या घरच्याच संस्थेनी मोठ्या आस्थेनी आणि कष्टपूर्वक याचा प्रयोग बसवला. त्याचं उत्कृष्ट आणि उत्कट सादरीकरण केलं. यासाठी मी मंदार शेंडे, सतीश शेंडे, विनीत पोफळे आणि प्रतिक परिवाराचा ऋणी आहे.

आज अनेक वर्षानी या नाटकाची संहिता प्रकाशित करण्याचा योग येत आहे ही अतिशय आनंदाची गोष्ट आहे. ह्यासाठी अनेकांचा हातभार लागलेला आहे. आभा प्रकाशनचे अनिरुद्ध भाटे यांच्याशी या निमित्ताने मैत्र जुळले. त्यांच्या सूचनांचा, मार्गदर्शनाचा यात मोलाचा वाटा आहे. त्यांचे विशेष आभार. माझे मित्र, ज्येष्ठ नाट्यकर्मी डॉ. गिरीश ओक यांनी माझ्या विनंतीला मान देवून प्रस्तावना लिहून दिली. त्यांच्या प्रस्तावनेमुळे या संहितेचं मूल्य कितीतरी वाढलं आहे. त्यांचेही मनःपूर्वक आभार. वैखरी कुलकर्णी आणि सुदर्शन साबडे यांनी अर्थवाही मुखपृष्ठ चितारले आहे. संतोष गायकवाड यांनी अक्षरजुळणी आणि मुद्रितशोधनाची किचकट जबाबदारी पार पाडली आहे. मौज प्रिंटींग ब्युरोने त्यांच्या लौकिकाला साजेशी सुबक छपाई केली आहे. या साऱ्यांचे आभार.

डॉ. शंतनू अभ्यंकर