डोंबलाचे गर्भसंस्कार

डोंबलाचे गर्भसंस्‍‍कार!...
डॉ शंतनु अभ्यंकर, वाई.

मी आहे गायनॅकाॅलॉजिस्ट, प्रॅक्टिस करतो एका लहान गावात. गेली वीस वर्षं मी नियमितपणे माझ्या रुग्णांसाठी ‘पालक मार्गदर्शन मेळावा’ घेतो आहे. होणारे आईबाबा आणि त्यांचे कुटुंबीय या सगळ्यांना या प्रबोधनात्मक कार्यक्रमाला आमंत्रण असतं. प्रत्येक वेळी प्रतिसाद अगदी छान असतो. इतकी वर्षं झाली, मी कटाक्षाने ‘गर्भसंस्कार’ हा शब्द टाळत आलोय. यामागे असणाऱ्या धार्मिक, अशास्त्रीय, छद्मशास्त्रीय गोष्टींना माझा ठाम विरोध आहे. या नावाखाली खपवले जाणारे गंडे-दोरे, मंत्र-तंत्र हे छद्मशास्त्राचं उत्तम उदाहरण आहे. बाळाला ऐकू येतं हे शास्त्रीय तथ्य. पण याचा अर्थ त्याला त्या आवाजांचा ‘अर्थ समजतो’ हे त्याला जोडलेलं मिथ्य. बाहेरच्या आवाजांनी बाळ दचकतं हे शास्त्रीय तथ्य. पण याचा अर्थ ते बाहेरील उत्तेजनांना (Stimulus) समजून उमजून प्रतिसाद देतं हे सोयीस्कर मिथ्य.

नुकताच माझ्या एका मित्राने माझ्याकडून स्फूर्ती आणि स्लाइड्स घेऊन असाच कार्यक्रम सुरू केला आणि नाव दिलं, ‘गर्भसंस्कार’! मी पडलो चाट. तर म्हणतो कसा, ‘अरे, तू आणि मी जे करतो, ते ‘खरे गर्भसंस्कार’, तेव्हा हा शब्द खरं तर आपण वापरायला हवा.’

मी एकदम हे ऐकून कान टवकारले. अरे, खरंच की. ‘गर्भसंस्कार’ म्हणजे मंत्र-तंत्र नव्हे, पूजा-पाठ नव्हे, प्रार्थना नव्हे... ‘गर्भसंस्कार’ म्हणजे आईला, बाबांना, आज्जी-आजोबांना नव्या नात्याची जाण करून देणं, आईच्या अडचणी समजावून घ्यायला मदत करणं, सुखरूप आणि सुदृढ बाळ व्हावं म्हणून काय-काय करता येईल याची सविस्तर चर्चा करणं. भीती, गैरसमज अंधश्रद्धा, चुकीच्या प्रथा-परंपरांची जळमटं काढून टाकणं, आधुनिक चाचण्या, उपचार रुजवणं. मग हे सगळं तर मी माझ्या मांडणीतून गेली वीस वर्षं करतोच आहे. पण या सगळ्याला ‘गर्भसंस्कार’ म्हणायला कचरतो आहे. मित्राच्या सांगण्यानं मला एक नवी दृष्टी दिली. मी जे शास्त्रशुद्ध, पुराव्यानुसार बोलतो तेच तर ‘खरे गर्भसंस्कार’.

मी आपला ओशाळवाणा ‘पालक मार्गदर्शन मेळावा’ असं अत्यंत गद्य शीर्षक वापरत होतो. मॅडच होतो की मी. मित्र म्हणाला, ‘अरे ‘गर्भसंस्कार’ हा आपला गड आहे, आपली जहागीर आहे ती. ती पुन्हा काबीज करायला भीड कसली. उलट हा शब्द न वापरून तू अशास्त्रीयतेला आपण होऊन जागा करून देतो आहेस. योग्य गर्भसंस्कार कुठले हे जाणून घेण्यापासून तुझ्या रुग्णांना वंचित ठेवतो आहेस. धिक्कार असो तुझा!’

आता मीदेखील ‘गर्भसंस्कार’ हा शब्द वापरायचं ठरवलं आहे. अगदी उजळ माथ्यानं. एक तर त्यामुळे योग्य, शास्त्रीय, आधुनिक गर्भसंस्कार म्हणजे काय हे आपोआप अधोरेखित होईल. पर्यायाने छाछूगिरी कुठली हेही समजेल. अर्थात आम्ही ज्या अपेक्षेने आलो होतो, ते ‘हे’ नाहीच, असं काहींना वाटू शकेल. आमची फसवणूक झाली असंही कोणी म्हणू शकेल. पण आमच्या दृष्टीने आम्ही जे करतोय तेच खरे गर्भसंस्कार असं म्हणता येईल.

मागे एकदा चेन्नईत चायनीज मागवल्यावर, चक्क सांबारात बुचकळून ठेवलेले नूडल्स पुढ्यात आले. हॉटेलवाल्याशी बऱ्याच वेळ हुज्जत घातल्यावर शांतपणे तो म्हणाला, ‘सर, धिस हॉटेल, धिस चायनीज!’
त्याच चालीवर म्हणता येईल, ‘धिस हॉस्पिटल, धिस गर्भसंस्कार!’

पण इतकं सगळं करूनही आजही हमखास प्रश्न येतो, ‘सर, आम्ही गर्भसंस्कार सुरू करू का?’ मग मी मनातल्या मनात डोक्याला हात लावून म्हणतो, ‘डोंबलाचे गर्भसंस्कार!’

गर्भसंस्कार. किती लक्षवेधी आणि लक्ष्यवेधी शब्द आहे हा. मुलांवर लहानपणी आपण संस्कार करतच असतो. कसं वागावं, बोलावं याबाबतीत यथाशक्ती सूचना आपण देतच असतो. शाळा देते, समाज देतो. ही एक न संपणारी क्रियाच. पण बहुतेक भर लहानपणावर. लहान मूल म्हणजे मातीचा गोळा, वगैरे. योग्यच आहे हे. शिक्षणतज्ज्ञ, बालमानसतज्ज्ञ नेमकं हेच सांगतात. मग याच न्यायाने गर्भावर संस्कार करायला काय हरकत आहे? जे लहानपणी करायचं ते गर्भावस्थेत सुरू केलं तर तेवढंच नंतरचं ओझं कमी. स्पर्धेच्या या युगात आपलं घोडं आणखी थोडं पुढे. संस्कार या शब्दाला एक वलय आहे. त्यात धार्मिक, अाध्यात्मिक आशय सामावलेला आहे. त्यामुळे गर्भसंस्कार म्हटलं की, कसं भारदस्त, पवित्र वगैरे वाटतं. गर्भसंस्कारवाल्यांनी अभिमन्यूची गोष्ट तर शोकेसमधे लावली आहे. ती गोष्ट म्हणून अतिशय काव्यमय आणि छानच आहे. पण पुरावा म्हणून निरुपयोगी. सुभद्रेला डोळा लागला पण अभिमन्यू झोपल्याचा उल्लेख नाही. त्यामुळे त्याने सर्व युक्त्या ऐकायला हव्या होत्या. आई झोपल्याने बाळाचं श्रवण का बरं बंद होईल?

वास्तविक आवाज ऐकण्याची क्षमता (श्रवणशक्ती) जरी गर्भावस्थेत प्राप्त होत असली तरी, भाषा समजण्याची क्षमता ही गर्भावस्थेत प्राप्त होतच नाही. ती नंतर हळूहळू निर्माण होते. कित्येक वर्षं लागतात त्याला. मग यावरही तोडगा असतो. निव्वळ वाद्यसंगीत, आलापी, असं खास संगीत गर्भसंस्कार संगीत म्हणून विकलं जातं. पण जे शब्दांचं तेच सुरांचं. आपण बोललेलं वा वाद्यसंगीत, त्या गर्भाला जरी ऐकू आलं तरी त्याच्या दृष्टीनं ते निव्वळ ‘आवाज’, अर्थहीन आवाज. तुम्ही किंवा मी, आपल्याला अवगत नसलेली भाषा ऐकल्यासारखंच की हे. इतक्या डिलिव्हऱ्या केल्या पण अजून कोणी गर्भसंस्कारित बाळाने, ‘खोल श्वास घे’ ही माझी साधी सूचनाही पाळलेली नाही. त्याने नाही घेतला श्वास, तर आजही मला कृत्रिम श्वासोच्छवासच द्यावा लागतो. अमुकअमुक करा, तुमचे अपत्य दिव्य, तेजःपुंज होईल, अतिशय हुशार होईल, असे दावे केले जातात. आता ‘तेजःपुंज’ याची काही व्याख्या आहे का? हुशारी म्हणजे नेमकं काय हेदेखील नीट मोजायची परफेक्ट साधनं नाहीत. शिवाय झालेलं बाळ एखाद्या क्षेत्रात तेजःपुंज आणि दुसऱ्या ठिकाणी अगदी ढेपाळू शकतं. शालेय शिक्षणात यथातथा असलेला क्रिकेटचा देव, व्यसनी महागायक किंवा महानायक अशी माणसं आसपास असतात. यांना तेजःपुंज म्हणायचं की नाही?

थोडक्यात, असे भोंगळ दावे तपासता येत नाहीत. अमुकअमुक करा तुमचं मूल शी-शू कधी, कुठे करायची हे वर्षाच्या आतच शिकेल, असा दावा कसा कोणी करत नाही? कारण हा झटकन तपासता येतो. मूल तेजःपुंज होईल हे सगळ्यात बेस्ट, कारण हे तेज वयाच्या कितव्या वर्षी उजेड पाडेल याला काही गणित नाही. शाळेत मागे असणारी मुलं कॉलेजमध्ये चमकतात, व्यवसायात नाव काढतात. उतारवयात उत्तमोत्तम साहित्य-संगीत प्रसवलेले कितीतरी प्रतिभावंत आहेत. हे सारं गर्भसंस्काराचं तेज म्हणायचं का?

मुलांमध्ये बुद्ध्यांक, वर्तन समस्या, ऑटीझम ह्यांच मोजमाप करता येतं. ‘गर्भसंस्कारीत तेजःपुंज संततीमध्ये हे प्रकार क्वचित आढळतील’; असा जर दावा असेल तर तो तपासण्याची सामुग्री तयार आहे. मग असे संशोधन टीकाकारांच्या तोंडावर मारून त्यांची तोंडे बंद का केली जात नाहीत? गर्भसंस्कारामुळे उत्तम बीज निर्मिती होते म्हणे. फारच छान. उत्तम बीज कसं ओळखावं ह्यासाठी टेस्ट-ट्यूब बेबीवाले डॉक्टर आणि पेशंट संशोधनाकडे डोळे लावून बसले आहेत. इतकी प्रभावी आणि साधी युक्ती गुपीत का आहे? स्त्री आणि पुरुष बीज जर उत्तम क्वालिटीचं होत असेल तर गर्भपात अगदी कमी होतील. मग संस्कारित आणि असंस्कारित दाम्पत्यात गर्भपाताचं प्रमाण तपासणं कितीतरी सोप्प आहे. हे का कोणी अभ्यासत नाही? 

उत्तमोत्तम संगीत ऐकावं, उत्तमोत्तम साहित्याचा, काव्याचा, चित्रांचा, आस्वाद घ्यावा, (चित्रपटांचा आणि शिल्पांचा मात्र उल्लेख नसतो) असा सल्ला हे गर्भसंस्कारवाले देत असतात. हा सल्ला छानच आहे की. पण मग त्यासाठी बाळंतपणच कशाला पाहिजे? हे तर सारं एरवीही करायला हवं असं आहे. आणि आईनेच का? बाप अधिक रसिक किंवा बहुश्रुत झाला तर ते काय वाईट आहे? आणि आई-बापच का सारं कुटुंब डुंबू दे की या आनंदसागरात.

इतिहास आणि पुराणातील उत्तमोत्तम कथा वाचाव्यात असंही सांगण्यात येतं. इतिहासात, पुराणात जसे नायक असतात तसे खलनायकही असतातच. शिवाय पुराण आणि धार्मिक कथांतसुद्धा भरपूर हिंसा असते. ती फक्त व्हिडिओ गेम किंवा पिक्चरमध्येच असते, हा गैरसमज आहे. शूर्पणखेचं नाक कापण्यापासून, लंका दहन, रावणवध ही सारी हिंसाच आहे की. महाभारतातदेखील लाक्षागृहदहन, दुर्योधनाच्या रक्ताने माखलेल्या हाताने भीमाने द्रौपदीची वेणी घालणं, वगैरे वगैरे प्रकार आहेतच. ही महाकाव्यं मानवी व्यवहाराचा आरसा आहेत. त्यात सौंदर्य आहे, तसंच क्रौर्यही आहे. सुरूप आहे, कुरूप आहे, हेम आहे हीन आहे आणि हिणकसही आहे. कंस आणि कालियाशिवाय कृष्णाची गोष्ट अपूर्णच नाही का? मग हा गर्भ नेमकं काय स्वीकारायचं याचा नीरक्षीरविवेक कसा करतो? का नीती कल्पना त्या गर्भाच्या मेंदूत कोरलेल्याच असतात?

गर्भसंस्कार हे खरोखरच उपयुक्त असतील तर ते साऱ्या मानवजातीला एकसाथ लागू पडायला हवेत. पण हे तर अत्यंत संस्कृतिनिष्ठ, धर्म-वंश-देश-निगडित असलेले दिसतात. यावर मानभावीपणाने असं सांगितलं जातं की, आमचे मंत्र तर खर्रेखुर्रे पॉवरबाज आहेत. जो कोणी मनोभावे ते म्हणेल त्याला त्याचा लाभ होईल. म्हणजे लाभ नाही झाला तर ते मनोभावे नव्हते! विज्ञानात असं नसतं. निव्वळ मुसलमानांना लागू पडेल आणि अन्यांना नाही अशी कोणतीच लस नसते. निव्वळ कृष्णवर्णीयाचा ताप जाईल पण गोऱ्या माणसाचा नाही, असं तापाचं औषध नसतं. मग प्रश्न असा पडतो की, मानवी मनावर, व्यवहारावर इतके मूलभूत आणि दूरगामी परिमाण करणारे हे गर्भसंस्कार इतके कोते कसे? शास्त्रीय माहिती, व्यायाम, मानसिक, भावनिक आधार, सकारात्मक विचारसरणी, आनंदभाव जोपासणे, सर्व कुटुंबीयांचा सहभाग हेही या गर्भसंस्कारवर्गात सांगितलं जातं आणि हे स्वागतार्हच आहे. पण बाळाच्या भवितव्यासाठी सर्वस्वी आपणच (विशेषतः आईच) जबाबदार आहोत असा एककल्ली, टोकाचा विचार, हे खूळ आहे. ‘अभी नहीं तो कभी नहीं’, हे खूळ आहे. इच्छा धरताच दिव्यत्व आणि मंत्र म्हणताच त्याची इन्स्टंट प्रचिती, हे खूळ आहे. गरोदरपण आणि मातृत्व-पितृत्व हा अगदी आनंददायी अनुभव आहे. थेट गर्भावर अनाहूत अपेक्षांचं ओझं लादून आपण तो खुजा तर करत नाही ना याचा विचार सर्वांनी केला पाहिजे.

- डॉ. शंतनू अभ्यंकर, वाई
shantanusabhyankar@hotmail.com या आणि अशाच लिखाणासाठी माझा ब्लॉग अवश्य वाचा. shantanuabhyankar.blogspot.in